علامه عسکری و تحول در آموزش جوانان؛ واکاوی اساسی علت عقب ماندگی شرق
۲۳:۳۷ – ۲۵ شهریور ۱۴۰۴
باشگاه خبرنگاران جوان – بیست و پنجمین روز از شهریور ماه یادآور درگذشت چهرهای پرشور در حوزه پژوهشهای اسلامی و شیعی به نام حضرت آیت الله علامه سید مرتضی عسکری است. آیتالله علامه سید مرتضی عسکری، یکی از برجستهترین محققان و علمای شیعه در دوران معاصر، با تحقیقات عمیق و بنیانبرانداز خود، تأثیری شگرف بر حوزههای علمی، کلامی و تاریخی جهان اسلام بر جای گذاشت. ایشان که عمر پربرکت خود را صرف دفاع از حقایق دین و تبیین معارف اهل بیت (علیهمالسلام) نمود، با شجاعت علمی و دقت بینظیر، بسیاری از شبهات و تحریفات تاریخی را زدود و راه را برای درک صحیحتر آموزههای اسلامی هموار ساخت.
سید مرتضی عسکری در سال ۱۲۹۳ هجری خورشیدی در شهر سامرا پای به عرصه هستی نهاد. خانواده او، روحانی و ایرانی الاصل و اهل ساوه بودند. گویا، دست تقدیر، والدین اش را به این شهر کشانده بود تا در جوار قدسی امامین عسکریین (علیهماالسلام) سکنا گزیند. پدر ایشان، آیتالله سید محمد حسینی عسکری، از علمای برجسته زمان خود بود.
از همان کودکی، هوش سرشار و علاقهی وافر به علمآموزی در سید مرتضی مشهود بود. ایشان تحصیلات ابتدایی و مقدمات علوم دینی را در حوزهی علمیهی قم آغاز کرد و از محضر اساتید بزرگی بهره برد. نظم، پشتکار و استعداد فوقالعادهی او در فراگیری دروس، از همان آغاز نویدبخش آیندهای روشن برای وی بود. در این دوران، او با تعالیم دینی و اخلاقی آشنا شد و الفبای تحصیل علوم اسلامی را فرا گرفت. دقت نظر و علاقه به تحقیق در موضوعات مختلف، حتی در سنین پایین، از ویژگیهای برجسته او بود.
دوران تحصیل علامه عسکری در حوزههای علمیه قم و نجف اشرف، نقطه عطفی در شکلگیری شخصیت علمی ایشان محسوب میشود. پس از تکمیل دروس مقدماتی، ایشان برای ادامه تحصیلات عالیه و رسیدن به درجات بالای علمی، راهی نجف اشرف شد. نجف، در آن دوران کانون علم و اجتهاد شیعه بود و علامه عسکری در این شهر مقدس، در محضر برجستهترین اساتید حوزه به کسب فیض پرداخت.
استاد عسکری از اواسط دهه دوم حیات علمی خویش، به بررسی سیره و تاریخ و سفرنامهها گرایش یافت و با توجه به گستردگی مطالعات و تنوع اطلاعات، از آنچه برای اقران ایشان معمول و مأنوس بود فاصله گرفت. این مطالعات که با دستیابی به نوشتههای شاگردان آیتالله میرزای شیرازی در مسئله تنباکو و قضیه رژی در کتابخانه پدر بزرگ ایشان آغاز شد، وی را با سابقه تهاجمات و حملات استعمارگران غربی به عالم اسلام آشنا ساخت. علامه با هوشمندی ذاتی خویش توانست اهداف استعمار فرهنگی را شناسایی کند.
میتوان گفت علامه سید مرتضی عسکری اولین متفکر اسلامی در عراق بود که به حقیقت روش تعلیم و تربیتی که مستشاران اروپایی برای مراکز آموزش و پرورش کشورهای شرقی طراحی کرده بودند، پی برد. تحقیقات و مطالعات دراز مدت و عمیقی که در این باره انجام داد او را به فاصله و تفاوت چشمگیری که میان این روشها در کشورهای اسلامی و کشورهای غربی وجود داشت، راهبری کرد؛ و از این راه به یکی از علل اساسی عقب ماندگی شرق که همانا روشهای بکار رفته در تعلیم و تربیت جوانان بوده، دست یازید.
به همین ترتیب، ایشان در جریان مطالعات خود به چالش مهم دیگری در جوامع اسلامی پی برد و آن جدایی دانشگاهها از حوزههای علمیه بود. در حقیقت این دو رکن اساسی حیات امت اسلامی، هر کدام در سمت و سویی متفاوت با یکدیگر سیر میکردند. حوزهها با تکیه بر مواریث خویش تنها به تربیت مدرس و خطیب میپرداختند و دانشگاهها نیز قبلۀ آمالی جز غرب نداشتند و با مردم مسلمان و ملت خویش بیگانه بودند.
نخستین کار فرهنگی ایشان، تشکیل حلقههای درس و تدریس و در کنار آن تأسیس مدرسهای با روش تربیتی نوین بود. ایشان با عنایتی ویژه برای آن برنامهریزی کرد و آنرا سرآغازی برای طرحهای گستردهتر بعدی قرار داد. در این مدرسه، صاحبان فضل و فضیلت نظیر شیخ میرزا نجمالدین شریف عسکری و شیخ حسن کمیلی و سید جعفر شهرستانی و شیخ مهدی حکیم، تدریس میکردند. البته همچون دیگر مصلحان تاریخ، استاد عسکری نیز از مخالفت صاحبان افکار قدیمی، در امان نماند.
فعالیتهای پژوهشی ایشان منحصر به یک حوزه نبود، بلکه در علوم مختلف اسلامی، به خصوص در زمینههایی که مورد هجوم شبهات و تحریفات تاریخی قرار گرفته بود، به تحقیق پرداخت. ایشان با مراجعه مستقیم به منابع اولیه، اسناد تاریخی و کتب رجالی، به دنبال کشف حقیقت و زدودن ابهامات بود. این تلاشهای مستمر، ثمرات ارزشمندی به همراه داشت که در آثار گرانبهای ایشان تجلی یافت.
مهمترین آثار و خدمات علمی
کارنامه علمی علامه عسکری سرشار از آثار گرانبها و تحقیقات عمیق است که هر یک نقطه عطفی در فهم معارف اسلامی محسوب میشوند. ایشان با رویکردی علمی و نقادانه، به بررسی مسائل مهمی پرداخت که تا پیش از آن کمتر مورد توجه قرار گرفته بود.
یکصد و پنجاه صحابی ساختگی: این کتاب که در چندین جلد به چاپ رسیده است، نتیجه تحقیقات گسترده علامه عسکری دربارهی کتب رجالی و تاریخی است. ایشان در این اثر، با استفاده از روشهای دقیق علمی و با استناد به منابع معتبر اهل سنت و شیعه، به معرفی و نقد شخصیتهایی میپردازد که در طول تاریخ به عنوان «صحابی» شناخته شدهاند، در حالی که وجود خارجی نداشتهاند و یا نقشهایی به آنها نسبت داده شده که صحت تاریخی ندارد. این کتاب انقلابی در علم رجال و تاریخ اسلام ایجاد کرد و بسیاری از تصورات رایج را به چالش کشید. این کتاب به زبانهای مختلف ترجمه شده و مورد توجه محافل علمی جهان قرار گرفته است. ایشان در این اثر، به ریشهیابی پدیدهی جعل حدیث و صحابهسازی پرداخته و نشان میدهد که چگونه انگیزههای سیاسی و اجتماعی، بر تحریف تاریخ تأثیر گذاشته است.
عبدالله بن سبأ و دیگر افسانههای تاریخی: این کتاب نیز از جمله آثار مهم علامه عسکری است که به بررسی و نقد شخصیت تاریخی «عبدالله بن سبأ» میپردازد. ایشان با تحلیل دقیق منابع تاریخی، به اثبات این موضوع میپردازد که عبدالله بن سبأ شخصیتی ساختگی و افسانهای است که توسط دشمنان اسلام برای تفرقهافکنی میان مسلمانان ساخته شده است. این اثر نیز نقش مهمی در روشنگری افکار عمومی و تصحیح دیدگاههای تاریخی ایفا کرد. علامه عسکری در این کتاب، به بررسی پیدایش و گسترش اسطورههای تاریخی میپردازد و نشان میدهد که چگونه دشمنان اسلام، با خلق شخصیتهای موهوم، سعی در خدشهدار کردن وجههی اسلام داشتهاند.
نقش ائمه در احیای دین: این مجموعه چند جلدی، یکی از کاملترین و جامعترین آثار علامه عسکری است که به تبیین نقش محوری ائمهی اطهار (علیهمالسلام) در حفظ و ترویج دین مبین اسلام میپردازد. ایشان در این اثر، با نگاهی تاریخی و کلامی، به اثبات امامت ائمه و جایگاه رفیع آنان در هدایت امت اسلامی میپردازد و شبهات وارده بر مکتب اهل بیت را پاسخ میدهد. این کتاب، گنجینهای از معارف علوی و فاطمی است که تلاش ائمه برای پاسداری از میراث نبوی را به تصویر میکشد.
نقش عایشه در اسلام: این کتاب به بررسی و نقد احادیث منقول از عایشه میپردازد و صحت و سقم آنها را با معیار قرآن و سنت نبوی ارزیابی میکند. علامه عسکری در این اثر نیز با دقت و انصاف علمی، به تحلیل روایات پرداخته و حقایق را آشکار میسازد. ایشان در این کتاب، روایات منسوب به عایشه را با روایات معتبر دیگر و همچنین با معیارهای قرآنی مقایسه کرده و به نتایج قابل تأملی دست یافته است.
علاوه بر این آثار، علامه عسکری دهها کتاب و مقالهی دیگر نیز به رشتهی تحریر درآورده است که هر یک در نوع خود بینظیر هستند. رویکرد ایشان در تمامی آثار، استناد به منابع معتبر، تحلیل منطقی و پرهیز از تعصب و پیشداوری است. ایشان با این روش، راه را برای تحقیقات عمیقتر در حوزههای مختلف اسلامی باز کرد و چراغ راه بسیاری از محققان پس از خود شد. ایشان همچنین در زمینه تفسیر قرآن، شرح روایات، و تاریخ اسلام نیز آثار ارزندهای از خود به یادگار گذاشته است.
فعالیتهای سیاسی
علامه عسکری تنها یک عالم محقق نبود، بلکه دغدغهی اصلاح جامعه و هدایت مردم را نیز در سر داشت. ایشان در کنار فعالیتهای علمی، در عرصههای اجتماعی و سیاسی نیز نقشآفرینی کرد.
ایشان همچنین در مبارزات علیه رژیم پهلوی و حمایت از نهضت امام خمینی (ره) نقش فعالی داشت. با وجود شرایط دشوار و خفقان حاکم بر ایران، ایشان همواره از مواضع حق و عدالت دفاع میکرد و با سخنرانیها و نوشتههای خود، به روشنگری افکار عمومی در خصوص انحرافات رژیم و ضرورت مبارزه میپرداخت.
تأثیرات علامه عسکری بر حوزههای علمی و فرهنگی جهان اسلام، غیرقابل انکار است. ایشان با روششناسی نوین خود در تحقیق حدیث و تاریخ، بسیاری از محققان را به بازنگری در منابع و متون اسلامی تشویق کرد. آثار ایشان به زبانهای مختلف ترجمه شده و در دانشگاهها و مراکز علمی جهان مورد مطالعه و تدریس قرار میگیرد.
علامه عسکری با ارائهی تصویری روشنتر و دقیقتر از تاریخ اسلام و سیره اهل بیت (علیهمالسلام)، به تقویت مبانی فکری شیعه و زدودن غبار شبهات کمک شایانی نمود. ایشان با شجاعت علمی و قلم توانا، توانست بسیاری از باورهای نادرست و برداشتهای غلط را اصلاح کند و درک عمیقتری از حقایق اسلامی را به جامعه عرضه نماید.
میراث علمی ایشان نه تنها برای شیعیان، بلکه برای تمامی مسلمانان و حتی غیرمسلمانان علاقهمند به شناخت اسلام، گنجینهای ارزشمند است. آثار ایشان، به عنوان منابعی معتبر و مستند، همچنان مورد استناد پژوهشگران و اندیشمندان قرار دارد و در ترویج فرهنگ تشیع و معارف اسلامی نقش حیاتی ایفا میکند.
علامه عسکری دارای ویژگیهای شخصیتی و علمی بارزی بود که ایشان را از دیگران متمایز میساخت. از جمله این ویژگیها میتوان به موارد زیر اشاره کرد: ایشان هرگز از طرح مباحث چالشی و نقد آرای مشهور نهراسید و همواره بر اساس تحقیق و استدلال، به بیان حقایق میپرداخت. این شجاعت، او را قادر ساخت تا در برابر دیدگاههای رایج، از حقایق دفاع کند. در تمامی تحقیقات خود، نهایت دقت و وسواس را به خرج میداد و تنها به منابع معتبر و مستند اتکا میکرد. این دقت نظر، اعتبار آثار ایشان را تضمین میکرد. زندگی ایشان سرشار از اخلاص و بندگی پروردگار بود و تمامی فعالیتهای علمی و اجتماعیاش را برای رضای خدا انجام میداد. این روحیه، به او توانایی مقابله با مشکلات و سختیها را میداد. با وجود جایگاه علمی رفیع، همواره متواضع و فروتن بود و با روی گشاده با همگان رفتار میکرد. این تواضع، باعث محبوبیت و احترام او در میان اقشار مختلف جامعه شده بود. تمامی آثار و زندگی ایشان گواه عشق بیکران به پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآله) و ائمهی اطهار (علیهمالسلام) بود و هدف اصلی ایشان، ترویج معارف آنان بود. این عشق، انگیزهی اصلی فعالیتهای علمی و پژوهشی او را تشکیل میداد.
علامه سید مرتضی عسکری پس از عمری پربار و پربرکت در راه علم و عمل، در سن ۹۵ سالگی به دیار باقی شتافت. خبر وفات ایشان، ضایعهای جبرانناپذیر برای جهان اسلام بود و مجامع علمی و دینی سراسر جهان را سوگوار ساخت. پیکر مطهر ایشان پس از تشییعی باشکوه، در حرم مطهر حضرت معصومه (سلاماللهعلیها) در قم به خاک سپرده شد تا در جوار کریمهی اهل بیت (علیهمالسلام) آرام گیرد.
آیتالله علامه سید مرتضی عسکری، نمونهای درخشان از علمای عامل و محققان دلسوز بود که با تکیه بر ایمان، شجاعت و پشتکار، میراثی گرانبها از خود بر جای گذاشت. زندگی ایشان، سرشار از درسها و عبرتها برای همگان است. ایشان نه تنها به عنوان یک عالم برجسته، بلکه به عنوان یک مصلح اجتماعی و مبارز راه حق، همواره مورد احترام و ستایش خواهد بود. آثار ایشان، همچنان منبع الهامبخش برای جویندگان حقیقت و رهروان راه اهل بیت (علیهمالسلام) است و راهگشای تحقیقات علمی در حوزههای مختلف اسلامی خواهد بود. نام و یاد ایشان گرامی و راه پربرکتش پر رهرو باد. ایشان با گشودن پنجرههای جدیدی به روی تحقیقات تاریخی و حدیثی، مسیر را برای نسلهای آینده هموار ساخت تا با نگاهی عمیقتر و علمیتر به میراث اسلامی بنگرند.
منبع: مهر