اکوسیستم استارتاپی در خطر از دست دادن تجربه
موج خروج بنیان‌گذاران از استارتاپ‌های ایرانی که از سال گذشته آغاز شده، به‌جای آنکه سرآغاز امید برای تولد کسب‌وکارهای جدید باشد، نگرانی‌های جدی درباره آینده اکوسیستم نوآوری به وجود آورده است. خستگی احتمالی کارآفرین‌ها و تمایل‌نداشتن به راه‌اندازی کسب‌وکاری جدید در کشور، ممکن است اکوسیستم استارتاپی را از تجربه ارزشمند آنها محروم کند. این هشداری است که «محمدحسین سجادی نیری»، رئیس هیئت‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر کشور، در گفتگو با دیجیاتو می‌دهد. هشداری که نشان می‌دهد مهم‌تر از مقصد احتمالی پول این بنیان‌گذاران، ازدست‌رفتن فرصت استفاده از تجربه و دانش آنهاست. در این وضعیت برای حفظ این افراد در اکوسیستم و استفاده از تجربه و دانش آنها چه می‌توان کرد؟
مجله تیتر ۱۲ به نقل از دیجیاتو، پس از شرایط خاص سال ۱۴۰۱ و تصمیم‌های غلط دولتمردان که به کسب‌وکارهای اقتصاد دیجیتال ضربه بزرگی زد، بار دیگر شاهد افزایش نگرانی‌ها درباره آینده اکوسیستم هستیم.
در سال گذشته، بنیان‌گذاران تپسی سهام خود را واگذار کردند، بخشی از سهام دیجی‌کالا فروخته شد، سرآوا خروج‌های متعددی داشت و در آخرین مورد، بنیان‌گذاران آپ در معامله‌ای ۴ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومانی، سهامشان را کامل فروختند. نگران‌کننده‌ترین موضوع درباره این اتفاقات، سرنوشت نامعلوم تجربه و دانشی است که این کارآفرینان طی یک دهه به دست آورده‌اند.
از مکتوب تا سوق‌دات‌کام؛ الگوی موفق خروج در خاورمیانه
در سایر کشورها، چنین خروج‌هایی اتفاقی بد به حساب نمی‌آید. معمولاً بنیان‌گذاران پس از فروش شرکت خود به شرکتی دیگر، در قالب سرمایه‌گذار در اکوسیستم استارتاپی و اقتصاد دیجیتال ایفای نقش می‌کنند. دراین‌باره می‌توان «سمیح طوقان»، کارآفرین و سرمایه‌گذار برجسته حوزه فناوری و اینترنت را مثال زد. این تاجر اردنی از بنیان‌گذاران Maktoob است که این شرکت را حوالی سال ۲۰۰۰ میلادی راه‌اندازی کرد. مکتوب که شرکت ارائه‌دهنده خدمات ایمیل و وب بود، سال ۲۰۰۹ به یاهو فروخته شد. ارزش این معامله حدود ۱۶۴ میلیون دلار بود.
پس از فروش مکتوب، سمیح طوقان، گروه اینترنتی جبار را راه انداخت و ریاست آن را بر عهده گرفت. سوق (Souq.com)، بزرگ‌ترین پلتفرم تجارت الکترونیک جهان عرب یکی از پروژه‌های این گروه بود که آمازون سال ۲۰۱۷ آن را به مبلغ ۵۸۰ میلیون دلار خرید. سوق دات کام با بیش از ۴۵ میلیون بازدیدکننده در ماه و ۸ میلیون و ۴۰۰ هزار محصول در ۳۱ دسته، دارایی ارزشمندی برای آمازون بود.
این امر نشان می‌دهد کارآفرین‌ها با تجربه‌شان شرکت‌های جدید را ساخته و پس از رشد و بلوغ آنها را می‌فروشند و روی شرکت دیگری سرمایه‌گذاری می‌کنند.
خستگی بنیان‌گذاران؛ چالشی بزرگ‌تر از خروج سرمایه
روند خروج بنیان‌گذاران از کسب‌وکارهای اقتصاد دیجیتال در نگاه اول می‌تواند نشانه‌ای از بلوغ اکوسیستم باشد اما هم‌زمان نگرانی‌هایی را نیز به وجود می‌آورد؛ زیرا خروج بدون جایگزینی مناسب می‌تواند باعث ازدست‌رفتن تجربه، سرمایه و نیروی انسانی کلیدی شود.
«محمدحسین سجادی نیری»، رئیس هیئت‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر، معتقد است شدت‌گرفتن خروج بنیان‌گذاران از استارتاپ‌ها در ایران ناشی از ۲ عامل اصلی است. از سویی، باز شدن مسیرهای خروج، مانند پذیرش استارتاپ‌ها در بورس، موجب شده این‌طور به نظر برسد که این امکان مهیاست تا بنیان‌گذاران از کسب‌وکارهایشان خارج شوند؛ به‌این‌ترتیب بنیان‌گذاران نیز خروج را جدی‌تر بررسی می‌کنند. از سوی دیگر، فشارهای عملیاتی و خستگی ناشی از چالش‌های مداوم کسب‌وکار، به‌ویژه در ایران، بنیان‌گذاران را به فکر ترک اکوسیستم می‌اندازد. سجادی نیری دراین‌باره به دیجیاتو می‌گوید:
«به عقیده من، بخشی از این خروج‌ها بر اثر فشار و خستگی سال‌های گذشته بنیان‌گذاران است. کسب‌وکارها برای رشد خود با چالش‌های متعددی مواجه می‌شوند. این موضوع محدود به ایران نیست اما به نظر می‌رسد در کشور ما به‌علت وجود معضلات دیگر، این مشکلات بیشتر است؛ بنابراین خستگی سال‌های گذشته روی بنیان‌گذاران اثر گذاشته است و احتمالاً زمانی که فرصت مناسبی برای خروج ایجاد می‌شود و افرادی را می‌بینند که می‌توان به آنها اعتماد و کسب‌وکار را واگذار کرد، سهامشان را می‌فروشند و می‌روند.»
او خروج‌های اخیر با این حجم را کمی نگران کننده می‌داند و معتقد است صرفاً به علت بلوغ اکوسیستم استارتاپی نیست: «شاید بخشی از آن نتیجه فشارهای گذشته روی کسب‌وکارها باشد.»
انتقال تجربه مهم‌تر از سرمایه‌گذاری است
همان طور که گفته شد، بنیان‌گذاران پس از خروج یا کسب‌وکار جدیدی راه‌اندازی می‌کنند یا در نقش سرمایه‌گذار خطرپذیر وارد عمل می‌شوند. اما در ایران، شاهد چنین رویه‌ای نیستیم. سجادی نیری از اینکه بنیان‌گذاران انرژی لازم برای ایجاد کسب‌وکار جدید یا سرمایه‌گذاری روی کسب‌وکارها را نداشته باشند، ابراز نگرانی کرد.
این خروج بنیان‌گذاران، آیا اثری منفی بر تمایل سرمایه‌گذاران خطرپذیر برای سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های جدید گذاشته است؟ سجادی نیری در پاسخ به این سوال دیجیاتو می‌گوید:
«به نظرم خیر. به اعتقاد من، نکته حائز اهمیت برای سرمایه گذار خطرپذیر امکان اگزیت (خروج) است و اتفاقات یک سال اخیر سیگنال مثبتی به سرمایه گذاران داده. هرچند به خاطر شرایط اقتصادی با توسعه سرمایه گذاری‌ها مواجه نبودیم، اما برای مثال خرید کافه بازار توسط تپسل، اتفاقی است که نشان می‌دهد کسب و کاری که قبلاً رشد کرده و بزرگ شده، حال در مقام یک سرمایه‌گذار خطرپذیر عمل می‌کند. اتفاقی که بعد از معامله سهام دیجی‌کالا رخ داد؛ اگرچه نمی‌توان با قطعیت گفت این بر آن اثر گذاشته، اما مهم‌ترین فاکتور برای سرمایه‌گذاران خطرپذیر همین باز شدن قفل خروج سرمایه‌گذارهای قبلی است و خروج بنیان‌گذاران درجه اهمیت کمتری دارد.»
از هم‌سرمایه‌گذاری تا پوشش ریسک؛ راه‌های حفظ کارآفرینان در اکوسیستم
باتوجه‌به چنین شرایطی، دولت و سیاست‌گذاران چطور می‌توانند به حفظ و تقویت اکوسیستم نوآوری کشور کمک کنند؟ سجادی نیری در پاسخ به این سؤال ارائه امکانات و تسهیلات به این بنیان‌گذاران را پیشنهاد می‌دهد:
«متأسفانه، نگاه حاکمیت به برخی بنیان‌گذاران به گونه‌ای بوده که حتی از خروج آنها استقبال می‌کند و نهادهای امنیتی شاید تمایلی به بازگشت دوباره منابع آنها به اکوسیستم نداشته باشند اما برای سایرین باید مشوق‌هایی در نظر بگیرند تا بازگردند و مجدد سرمایه‌گذاری کنند.»
این فعال حوزه سرمایه‌گذاری معتقد است باید با سیاست‌گذاری‌های هوشمندانه، مشوق‌هایی برای بنیان‌گذاران در نظر گرفته شود. استفاده از ظرفیت‌های هم‌سرمایه‌گذاری، پوشش ریسک، کمک به کنار هم قرارگرفتن مجموعه‌ها، کمک به تشکیل صندوق‌های بزرگ‌تر یا شرکت‌های سرمایه‌گذاری بورسی و آوردن منابع دولتی راه‌حل‌هایی است که به باور سجادی نیری می‌تواند دانش و تجربه این افراد را در اکوسیستم حفظ کند.
او با بیان اینکه هم‌سرمایه‌گذاری بلاشرط می‌تواند یکی از این مشوق‌ها باشد، به دیجیاتو می‌گوید در این روش در کنار سرمایه‌گذاران خصوصی، دولت و نهادهای سیاست‌گذار می‌توانند در قالب یک LP (شریک محدود)، منابع مالی را به اکوسیستم تزریق کنند. اتفاقی که منجر به کاهش ریسک می‌شود؛ در واقع با سرمایه‌گذاری جدید، درصدی از ریسک آن توسط دولت و سیاست‌گذاران پوشش داده می‌شود:
«این امر می‌تواند اتفاق خیلی مثبتی باشد و کمک کند بخشی از این پول‌ها از اکوسیستم خارج نشود. این کاری است که معاونت علمی، صندوق نوآوری و شکوفایی و برخی نهادهای دارای منابع مثل وزارت ارتباطات و وزارت صمت می‌توانند به این موضوع ورود کنند.»
خروج بنیان‌گذاران از استارتاپ‌ها، پدیده‌ای است که در هر اکوسیستم نوآوری رخ می‌دهد. اما تفاوت اکوسیستم‌های موفق در این است که خروج به معنای پایان مسیر این افراد در اقتصاد دیجیتال نیست؛ آنها یا در قالب کارآفرینی سریالی کسب‌وکارهای جدیدی راه می‌اندازند یا در نقش سرمایه‌گذاران خطرپذیر، به توسعه سایر استارتاپ‌ها کمک می‌کنند. در ایران، بازنگشتن بنیان‌گذاران به اکوسیستم می‌تواند زنگ خطری برای آینده نوآوری در کشور باشد.
سیاست‌گذاران باید با ارائه مشوق‌های جذاب، از این افراد حمایت کنند تا شاهد خروج آنها از اکوسیستم نباشیم. اگر اقدامی صورت نگیرد، نه‌فقط ازدست‌رفتن سرمایه‌های مالی، بلکه ازدست‌رفتن سرمایه‌هایی مهم‌تر یعنی دانش و تجربه کارآفرینی نیز اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.
منبع: دیجیاتو