برند ملی، بازار جهانی؛ مسیر فراموش‌شده صنایع دستی ایران

ایران با بیش از ۳۰۰ رشته صنایع دستی و رتبه سوم جهانی در تنوع، یکی از خاستگاه‌های مهم هنرهای سنتی دنیاست. با این‌حال، فقدان سیاست‌های برندمحور، بازاریابی هدفمند و برنامه‌ریزی یکپارچه موجب شده بسیاری از این هنرها در آستانه فراموشی قرار گیرند. ثبت جهانی شهرها و روستاهای صنایع دستی، فرصتی طلایی برای بازتعریف برند فرهنگی ایران در بازار جهانی است؛ فرصتی که اگر به درستی دیده نشود، نه‌تنها اقتصاد بومی بلکه هویت فرهنگی ما را تهدید می‌کند.

به گزارش دنیای برند، نباید فراموش کنیم که صنایع‌دستی نقش مهمی در تولید اشتغال و درآمدزایی دارند و چون یک صنعت پاک به حساب می‌آیند، رسیدگی به آنها ‌با توجه به ظرفیت‌های بی‌شمار کشورمان می‌تواند به توسعه اقتصادی هرچه بیشتر کمک کند.

ایران سرشار از هنرهای سنتی و صنایع‌دستی متنوع است به طوری که به گقته مسئولان وزارت میراث فرهنگی در تنوع محصولات صنایع‌دستی رتبه سوم را در دنیا دارد و اگر دقیق‌تر بررسی کنیم، می‌بینیم بعضی شهرها در یک هنر خاص، شهرت ویژه‌ ای در جهان دارند. شهرها و روستاهایی که به‌واسطه صنایع‌دستی‌شان معرفی می‌شوند این ویژگی را دارند، یعنی به نام آن هنری که مخصوصشان است به ثبت می‌رسند.

ثبت جهانی شهرها و روستاهای صنایع دستی گواه بر این مدعاست که محصولات صنایع دستی باعث شناخت جهانی یک منطقه و افزایش فروش و بازار جهانی این محصولات و صادارت آنها می‌شود همچنین تولید فروش و صادرات صنایع دستی، کمک شایانی به اقتصاد کشور که در مسیر کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی است – و همچنین تقویت معیشت خانوارهای شاغل به ویژه روستاییان را به دنبال خواهد داشت.

ثبت ملی شهرها و روستاهای صنایع دستی از سال ۱۳۹۶ در کشور آغاز شده است؛ از همان زمان هم شورایی با عنوان شورای راهبردی انتخاب شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی تشکیل شد، این اتفاق انگیزه‌های محلی و ملی میان مردم و مدیران برای ثبت جهانی شدن را به شدت تقویت کرده است.

تشکیل این شورا و ارزیابی شهرها و روستاها برای انتخاب و ثبت ملی، علاوه بر آنکه سنجش شاخص‌های بین المللی را برای ارزیابان راحت‌تر کرد، سرعت تهیه و تدوین پرونده‌ها برای ثبت جهانی و ارائه به شورای جهانی صنایع‌دستی را افزایش داده است.

آلاشت، با عنوان شهر ملی جاجیم بافی، بهشهر به عنوان شهر ملی گلیج بافی، روستای درزیکلای بابل در رشته حصیر بافی و روستای سلیم آباد تنکابن در رشته سفالگری روستاهای ملی صنایع دستی مازندران هستند.

 

شهر آلاشت، با طبیعت کوهستانی، بافت تاریخی ارزشمند ظرفیت‌های منحصر به فردی برای تلفیق گردشگری تاریخی، طبیعی و صنایع دستی دارد. بنابراین، طراحی تورهای آموزشی تجربه بنیان شامل بافت جاجیم برای گردشگران، توسعه اقامتگاه‌های بوم گردی با طراحی سنتی و دکوراسیون غالب جاجیم محور، راه اندازی خانه جاجیم مازندران، به عنوان مرکز ترویج، آموزش و فروش صنایع دستی از جمله راهکارهایی است که با همکاری شهرداری و جوامع محلی با هنرمندان و صنعتگران اجرایی خواهد شد.

شهر ملی بهشهر، با داشتن ظرفیت‌های تاریخی مانند باغ تاریخی جهانی عباس آباد، جزیره میانکاله به عنوان ذخیرگاه زیست کره زمین، آداب و رسوم متنوع بومی و با عنوان شهر موزه، بستری مناسب برای بازاریابی گلیج بهشهر به شمار می‌رود. برقراری نمایشگاه‌های فصلی گلیج در بافت تاریخی به صورت مستقل، یا در جشنواره انار اشرف که در تقویم ملی رویدادها ثبت شده، به عنوان بخش مستقل و اختصاصی در نظر گرفته شود، بستری مناسب برای بازاریابی گلیج بهشهر به شمار می‌رود.

توسعه برندسازی گلیچ در بازارهای داخلی و خارجی با همکاری و مشارکت اتاق بازرگانی، ا یجاد کارگاه‌های مشارکتی برای گردشگران در غالب تورهای فرهنگی- اکولوژیکی از دیگر راهکارها است.

روستای ملی درزی کلای بابل، حصیر بافی و گردشگری روستایی به صورت تلفیقی قابلیت اجرا خواهد داشت. این روستا با محوریت حصیر بافی، می‌تواند به مقصدی برای گردشگری دست ساز کشاورزی و آموزشی تبدیل شود.

تجهیز فضاهای عمومی برای بازدید و خرید حصیر به صورت مستقیم از هنرمندان، ترکیب گردشگری کشاورزی(شالیزارها و باغات مرکبات، استخرها ومزارع پرورش ماهی، سیفی جات و سبزیجات با صنایع دستی و همچنین استفاده از محصولات حصیری در اقامتگاه‌ها، سفره خونه‌ها و دکورهای بومی می تواند اثربخش باشد.

در خصوص روستای سلیم آباد تنکابن، سفالگری در منطقه غرب مازندران، در منطقه ای با ظرفیت بالای گردشگری دریایی و کوهستانی، سفال سلیم آباد که در واقع به صورت دهکده سفال دارای فضایی دلنشین و نوستالژیک و نیروهای انسانی توانمند و در فضای کاملاً جنگلی قرار گرفته، می‌تواند هویتی برای سفرهای فرهنگی مکمل گردشگری ساحلی ایجاد کند. پیش بینی، بر ایجاد موزه سفال استان در سایت سلیم آباد و با محوریت آموزش، فروش و نمایش اتصال این روستا به مسیرهای گردشگری دریایی و روستایی و تاریخی تنکابن و رامسر و نیز راه اندازی بازارچه سفال در مسیر گردشگران تهرانی و گیلانی و کرجی راهکارهایی است که قابلیت اجرایی دارد.

رویکرد هوشمندانه به ظرفیت ۴ چهار نقطه ثبت شده صنایع دستی در مازندران، نه تنها موجب زنجیره سازی بین گردشگری و اقتصاد بومی می‌شود، بلکه زمینه ساز توسعه متوازن بین شرق، مرکز و غرب استان خواهد شد.

۲۰ خرداد ماه، روز جهانی صنایع دستی فرصتی است برای بازخوانی جایگاه بی‌بدیل صنایع دستی، به عنوا ن نماد خلاقیت، فرهنگ و اقتصاد جوامع، این روز، نه تنها بزرگداشت هنر دستان توانمند صنعتگران جهان، بلکه تاکیدی است بر ضرورت حفاظت، احیا و توسعه این میراث گرانبها که در بطن خود هویت تاریخی، فرهنگی ملت‌ها را حمل می‌کند.

صنایع دستی، ‌فرصتی پویا برای توسعه صنعت گردشگری

کارشناس ارشد گردشگری و عضو انجمن متخصصان گردشگری ایران در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: صنایع دستی در ذات خود زبانی جهانی و ترجمه، روایتگر اصالت، ذوق و زیست بوم ملت‌ها به شمار می رود.

مهران حسنی افزود:‌ این هنر-صنعت کهن، نه فقط محصولی فیزیکی، بلکه بیانگر فرهنگ، باورها، آیین‌ها و سبک زندگی جامعه است. ایران، به عنوان یکی از پیشتازان این عرصه با بیش از ۳۰۰ رشته شناخته شده، صنایع دستی و ثبت ملی و جهانی شهرها و روستاهای خلاق از جمله مهم‌ترین خاستگاه های تمدن محور این هنر در جهان است.

وی ادامه داد: در سال‌های اخیر، توجه به ظرفیت‌ها بومی در توسعه پایدار، به ویژه در حوزه‌های فرهنگی و اقتصادی به عنوان رویکردی موثر در سیاستگذاری‌های کلان کشور مطرح شده است. در این بین روستاها و شهرهای ثبت شده در فهرست ملی و جهانی صنایع دستی جایگاهی ممتاز دارند؛ چرا که هم ذخایر زنده فرهنگی هستند و هم فرصت‌های پویا برای توسعه صنعت گردشگری به شمار می‌روند.

این فعال حوزه گردشگری با طرح این سوال اما چگونه می‌توان از این گنجینه‌های اصیل در مسیر توسعه پایدار گردشگری بهره برد؟ خاطرنشان کرد: صنایع دستی؛ هم افزا با گردشگری است نه موازی با آن، صنایع دستی برخاسته از سنت، زیست بوم، سبک زندگی و باورهای محلی است؛ از این رو همزمان هم کالای فرهنگی و هم جاذبه‌های گردشگری است.

وی ادامه داد : روستاها و شهرهایی چون «لالجین» همدان شهر جهانی سفال، «مشهد اردهال کاشان» شهر جهانی فرش دستبافت، «سفیددشت» چهارمحال و بختیاری روستای ملی نمد، روستای «درزی کلای» بابل روستای ملی حصیربافی، شهر «آلاشت» شهر ملی چاجیم بافی و شهر «بهشهر» به عنوان شهر ملی گلیچ بافی نمونه‌هایی موفق هستند که با ثبت ملی و جهانی، به هویت اقتصادی- فرهنگی تازه‌ای رسیده اند.

حسنی گفت: اما ارزش واقعی این ثبت‌ها زمانی محقق می‌شود، که با زنجیره ارزش گردشگری پیوند بخورند. از طراحی تورهای صنایع دستی، بازدید از کارگاه‌های تولیدی تا فروشگاه‌های تخصصی محصولات بومی، قامتگاه‌های بوم گردی و تجربه‌های مشارکتی گردشگران رادراین زمره می توان نام برد.

 

وی خاطرنشان کرد: از بُعد اقتصادی، ایجاد اشتغال پایدار به ویژه برای زنان و جوانان در مناطق روستایی، افزایش درآمد خانوارهای بومی از طریق فروش مستقیم محصولات به گردشگران، کاهش مهاجرت روستاییان ا ز طریق توانمندسازی حرفه‌ای و حفظ کرامت اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری خصوصی در حوزه گردشگری خلاق و تجربه محور و کسب و کارهای کوچک فرهنگی را می‌توان برشمرد.

تحلیل گر مسائل گردشگری ادامه داد: از منظر اجتماعی، تقویت روحیه خودباوری و هویت محوری در جامعه محلی، انتقال بین نسلی مهارت‌های بومی از طریق احیای کارگاه‌های سنتی، تعامل بین فرهنگی میان گردشگران و ساکنان محلی، منجر به گسترش هم پذیری و همچنین کاهش آسیب‌های اجتماعی ناشی از بیکاری، بی‌هویتی فرهنگی از جمله مزیت‌ها از بعد اجتماعی این مکان‌ها است.

وی ادامه داد: از جنبه فرهنگی، نیز حفاظت از میراث ناملموس در قالب سبک‌های بومی تولید، نقش مایه‌ها و آیین‌ها، افزایش آگاهی عمومی نسبت به تنوع فرهنگی ایران در سطح ملی و بین المللی، استفاده از صنایع دستی به عنوان دیپلماسی فرهنگی در معرفی چهره واقعی ایران و همچنین اینکه، ثبت جهانی مکان‌ها موجب ارتقای برند فرهنگی ایران در عرصه جهانی می‌شود.

حسنی تشریح کرد: برای بهره‌برداری اثربخش از این مکان‌ها می‌توان، نسبت به ایجاد مسیرهای گردشگری صنایع دستی Tourism Routes Craft، با پیوند میان روستاها و شهرهای ثبت شده، برگزاری جشنواره‌ها و بازارهای فصلی در این مناطق با محوریت تولید زنده و فروش مستقیم، توسعه زیرساخت‌هایی چون، اقامتگاه‌های بوم گردی، تابلوهای راهنما، پارکینگ و سرویس‌های بهداشتی و نیز آموزش تخصصی راهنمایان محلی گردشگری صنایع دستی، برای روایت صحیح ارزش‌ها و مفاهیم فرهنگی و مهم‌ترین موضوع، ارتباط سیستماتیک با پلتفرم‌های جهانی مانند شورای جهانی صنایع دستی Wcc و یونسکو برای جذب گردشگران فرهنگی به عنوان پیشنهادهای عملیاتی می‌توان ارائه کرد.

وی ثبت ملی و جهانی، روستاها و شهرها را تنها نقطه آغاز مسیر تحول دانست و ادامه داد: تا زمانی که مدیریت یکپارچه بین نهادی میان وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استانداری ها، فرمانداری‌ها، دهیاری‌ها و بخش خصوصی محقق نشود، ظرفیت عظیم این مناطق در سطح بالقوه باقی خواهد ماند.

حسنی عنوان کرد: روستاها و شهرهای صنایع دستی، سرمایه‌هایی هستند که اگر درست دیده، برنامه‌ریزی و حمایت شوند، می‌توانند به یکی از مهم‌ترین موتورهای پیشران توسعه متوازن پایدار و اجتماع محور صنعت گردشگری ایران تبدیل شوند و استان مازندران، گنجینه ای زنده از صنایع دستی در مسیر توسعه گردشگری فرهنگی است. این استان، افزون بر موقعیت ممتاز طبیعی و اقلیمی خود دارای چهار نقطه ثبت شده در فهرست ملی شهرها و روستاهای صنایع دستی است، که هر یک از آنها می‌توانند به کانونی برای گردشگری خلاق و بومی محور تبدیل شوند.

مخاطرات صنایع دستی مازندران

باوجود همه مزایای صنایع دستی در رونق صنعت گردشگری در مازندران اما بنا به گفته مسول ارشد این حوزه در استان برخی رشته های صنایع دستی در مخاطره قرار دارد.

مدیر کل میراث فرهنگی، ‌صنایع دستی و گردشگری مازندران با اشاره به آسیب ها و چالش های پیش روی رشته های صنایع دستی در این استان گفت:‌ ۱۶ رشته صنایع دستی در این استان در حال منسوخ شدن هستند.

حسین ایزدی افزود: ‌برخی از این رشته های صنایع دستی مازندران شامل لاک تراشی، حصیر بافی، کوب بافی، گلیج، گلیم، ‌نمدمالی و چادر شب بافی است که وضعیت خوبی ندارند و در حال از بین رفتن هستند.

وی ادامه داد: تعداد رشته های صنایع دستی شناخته شده در کشور ما به تعداد ۲۵۶ رشته است که هنرمندان در هر یک از آنها در نقاط مختلف استان ها مشغول فعالیت هستند.

مدیر کل میراث فرهنگی، ‌صنایع دستی و گردشگری مازندران گفت:‌ از این تعداد رشته صنایع دستی موجود و فعال در کشور ۸۷ رشته در استان مازندران فعال است و هنرمندان در این عرصه فعالیت می کنند.

وی خاطرنشان کرد: در حال حاضر بیش از ۵۰۰ فروشگاه تولیدات صنایع دستی را در مازندران عرضه می کنند و به فروش می رسانند.

ایزدی تعداد هنرمندان صنایع دستی دارای پروانه تولید از اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران ۱۲ هزار نفر اعلام کرد و گفت که از این تعداد حدود هشت هزار نفر فعال و در این عرصه فعالیت می کنند و مابقی افراد صنایع دستی به عنوان شغل ثانویه آنها محسوب می شود.

وی گفت: در حالی صنایع دستی مازندران از این ظرفیت خوب و مستعد تولید برخوردار است که آنچنان باید و شاید در زمینه صادرات به حق مطلب نرسیده است که بخشی از آن به کم و کاستی هایی در بازاریابی بر می گردد.

منبع: ایرنا