تاریخچه ذوب لیره ترکیه در برابر دلار- بخش اول

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، در آغاز سال ۲۰۲۴ میلادی، تنها چند قوروش مانده تا دلار آمریکا در ترکیه به ۳۰ لیره برسد، اما به چنین رقمی بسنده نخواهد کرد. چرا که میزان سقوط ارزش لیره در برابر دلار آمریکا در تمام دهه های گذشته بی سابقه بوده و پیش بینی می شود که در میانه سال ۲۰۲۴، ارزش هر ۱ دلار از ۳۵ لیره نیز فراتر برود.

هر ۱ لیره ترکیه عبارت از یکصد قوروش است و در روزگاری که اقتصاد عثمانی رونقی داشت، قوروش هم ارج و منزلت بالایی داشت. حتی تا چند دهه گذشته نیز، قوروش به عنوان واحد پول خُرد ارزشمند بود.

اما در آخرین سالیان قرن بیستم، اقتصاد ترکیه دچار چنان سقوط هولناکی شد که اسکناس ۱ میلیون لیره ای نیز، مبلغ ناچیزی بود. به همین دلیل، ترکیه در آغاز قرن بیست و یکم تصمیم گرفت با حذف ۶ صفر، یک میلیون لیره را یک لیره اعلام کند.

در چند سال نخست به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه، اوضاع بهتر بود، ولی افول ارزش لیره باز هم آغاز شد. روزنامه اقتصادی آنالیز چاپ آنکارا، در نسخه امروز خود و در یک گزارش تفصیلی، نگاهی انداخته به سرگذشت پرفراز و نشیب لیره ترک در برابر دلار آمریکا.

ترکیه برای اولین بار رژیم اقتصادی اتخاذ نرخ ارز ثابت را در دهه ۱۹۸۰ اجرا کرد. رژیم نرخ ارز ثابت عبارت بود از یکسان سازی ارزش لیره ترکیه در برابر ارزهای خارجی توسط بانک مرکزی با نرخ ارز معین. یعنی نرخ ارزی که امروز به دلیل عرضه و تقاضا شاهد نوسان است، قبل از دهه ۸۰ ثابت بود. اما تغییرات اقتصاد جهانی و نوسانات تجارت خارجی کشورها، نرخ ارز تعیین شده توسط بانک مرکزی را ناپایدار می کند.

از دلار یک و نیم لیره ای تا دلار یک و نیم میلیونی

جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳ میلادی به دست مصطفی کمال آتاترک تاسیس شد. او نظام خلافت عثمانی را لغو کرد، اما چند سالی طول کشید تا اسکناس های جدید، با نوشته جمهوری به بازار آمد. ذکر این نکته نیز لازم است که در سالیان نخست، الفبای ترکی از ترکی عثمانی دارای حروف عربی به لاتینی تغییر داده نشده بود. اما پس از تغییر رسم الخط و الفبا، اسکناس ها را دوباره جمع کردند و اسکناس با حروف لاتینی به بازار آمد.

لیره ترکیه در سال های اول جمهوری، تا حدی در جنگ با دلار موفق بود، اما در سال ۱۹۲۶ میلادی، ارزش هر یک دلار به دلیل تبعات جنگ ها و ضعف های اقتصادی داخلی ترکیه از سطح دو لیره نیز فراتر رفت. با رکود بزرگ سال ۱۹۲۹ که در ایالات متحده آغاز شد و سپس کل جهان را در بر گرفت، دلار به ۲ لیره و ۱۳ قوروش رسید که یک رکورد برای آن دوره بود.

ولی در سال ۱۹۳۵ به دلیل فقدان تورم و رونق اقتصادی قابل توجه، دلار در ترکیه ارزان شد و به رقم باورنکردنی ۱ لیره و ۲۵ قوروش رسید. این نرخ تا سال ۱۹۴۵ در این سطح باقی ماند و در ۱.۳۱ کوروش حفظ و ثابت شد.

مصطفی کمال آتاترک در سال ۱۹۳۸ درگذشت و نخست وزیر وقت یعنی عصمت اینونو بر جای او نشست، اما هم در سالیان آخر حیات آتاترک و هم در دوران پیش و پس از جنگ جهانی دوم، ترکیه اوضاع اقتصادی قابل قبولی داشت.

عصمت اینونو به زحمت توانست کشتی ترکیه را از دریای متلاطم تحولات پس از جنگ جهانی دوم بیرون ببرد. اما در هر حال، گریزی از پیامدهای تلخ جنگ نبود و در سال ۱۹۴۶ میلادی، نیمی از ارزش لیره از بین رفت و هر ۱ دلار آمریکا به ۲ لیره و ۸۰ قوروش رسید.

سقوط ارزش لیره برای حزب جمهوری خلق و شخص اینونو گران تمام شد و در انتخاباتی که در سال ۱۹۵۰ برگزار شد، حزب دموکرات به رهبری عدنان مندرس به قدرت رسید. از آن زمان نرخ دلار باز هم در ترکیه ثابت ماند، اما در سال ۱۹۵۸ میلادی باز هم رو به ضعف نهاد. پس از کودتای سال ۱۹۶۰ میلادی و اعدام عدنان مندرس نخست وزیر وقت، ترکیه وارد یک تونل سیاه اقتصادی شد و هر ۱ دلار در این کشور، به قیمت باورنکردنی ۹ لیره رسید.

اقتصاد جهانی پس از جنگ جهانی دوم از هر نظر با دهه ۱۹۳۰ بسیار متفاوت بود. نظم بین المللی که به دو اردوگاه در محور آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی تقسیم شده بود، نهادها و سیاست های اقتصادی دو اردوگاه را نیز تغییر داد و کمک های رسمی ارائه شده توسط ابرقدرت ها، به یک عنصر رقابتی برای این قطب بندی تبدیل شده بود.

ترکیه نیز که در کنار بلوک غرب در جنگ کره شرکت کرده بود، از مزایای نسبی برخوردار شد و برنامه کمک های خارجی ایالات متحده و اقتصاد بازار آزاد و سیاست بازگشایی که به همراه داشت، چهره اقتصاد ترکیه را تغییر داد.

با این حال، وارونه شدن شرایط مثبت و افزایش بدهی خارجی، ترکیه را برای اولین بار در تاریخ، به دنبال استقراض از خارجی ها، نزد نهادی به نام صندوق بین المللی پول فرستاد. از آن تاریخ، ترکیه رسماً سنت اقتصادی زندگی با پول استقراضی را در پیش گرفت و پس از مندرس، اوضاع بد و بدتر شد.

پس از کودتای سال ۱۹۶۰ میلادی و اعدام عدنان مندرس، ژنرال ها به مدت چند سال قدرت را در دست داشتند. اما با ظهور سلیمان دمیرل، آنان دوباره به پادگان بازگشتند. با این حال، دمیرل نیز نتوانست ترکیه را از بحران نجات دهد و در سال ۱۹۷۰ میلادی در زمان حکومت حزب عدالت به رهبری سلیمان دمیرل، لیره با کاهش ارزش ۶۵ درصدی، تبدیل به پول ضعیفی شد و دلار از ۹ لیره به ۱۴ لیره و ۸۵ قوروش رسید.

ترکیه تازه به سیاست های سلیمان دمیرل عادت کرده بود که باز هم در سال ۱۹۸۰ میلادی، ژنرال ها به میدان آمدند و کودتای ژنرال کنعان اَورَن، باز هم بازار کشور را به آستانه سقوط برد.

زمانی برای سلام دادن به تورم ۸۰ درصدی

بسیاری از مورخین تحولات سیاسی ترکیه، تورگوت اوزال را به عنوان رهبر و سیاستمدار مهمی قبول دارند که توانست تحولات بزرگی در ترکیه به وجود آورد.

تنها ۳ سال پس از کودتای ۱۹۸۰ اوزال توانست با تاسیس حذب مام میهن یا آناپ، به تنهایی قدرت را در دست بگیرد و ترکیه عملاً به اقتصاد بازار آزاد تبدیل شد. اما چنین اقدامی، در ایستگاه آغازین، یک تورم غول پیکر به وجود آورد و برای اولین بار، ترکیه به تورم ۸۰ درصدی سلام داد!

لیره لاغر و لاغرتر شد و در سال ۱۹۸۹ میلادییک دلار آمریکا حتی از ۲ هزار و ۳۰۰ لیره ترکیه فراتر رفت.

شواهد نشان می دهد که ترکیه، علاوه بر تاثیرپذیری از تحولات سیاسی و اقتصادی جهان، همواره از روند تحولات داخلی نیز تاثیر پذیرفته و کودتا و تنش، از مهمترین دلایل کاهش نرخ لیره در برابر دلار بوده اند. البته در کنار این موضوع، باید به ذکر این واقعیت نیز پرداخت که بالا رفتن قیمت نفت و به تبع آن، چند برابر شدن مخارج وارداتی ترکیه، همواره برای لیره حکم یک سم مهلک را داشته است.

در بخش بعدی گزارش، به تاثیر تنش های سیاسی دوران دولت ائتلافی در دهه آخر قرن بیستم ترکیه بر ارزش لیره و مقاطع پس از آن خواهیم پرداخت.

ادامه دارد…

پایان