جلوههای هنر عاشورایی؛ نگاهی به بازتاب واقعه عاشورا در هنر
۱۳:۳۳ – ۱۶ تیر ۱۴۰۳
واقعه عاشورا که در دهم محرم سال ۶۱ هجری قمری رخ داد، یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین رویدادهای تاریخ اسلام است. شهادت امام حسین (ع) و یاران وفادارش در صحرای کربلا نه تنها به عنوان یک واقعه تاریخی بلکه به عنوان نمادی از عدالتخواهی، ایستادگی در برابر ظلم و پیروی از حق در ذهن و دل مسلمانان جای گرفته است. این واقعه مهم همواره الهامبخش هنرمندان در عرصههای مختلف هنر بوده است. در این مقاله، به بررسی جلوههای هنر عاشورایی در قالبهای مختلف موسیقی، تئاتر، سینما، هنرهای تجسمی و سایر شاخههای هنری میپردازیم.
موسیقی عاشورایی
موسیقی یکی از نخستین هنرهایی است که به واقعه عاشورا پرداخته است. در فرهنگ ایرانی، موسیقی عاشورایی به دو بخش اصلی نوحه و مرثیه تقسیم میشود. موسیقی عاشورایی با نوحه و مرثیهخوانی آغاز شد که یکی از قدیمیترین و مهمترین اشکال موسیقی مذهبی در فرهنگ شیعه است. این نوع موسیقی ریشه در سنتهای شفاهی و آیینی دارد و هدف اصلی آن بیان مصائب و رنجهای امام حسین (ع) و یارانش در واقعه عاشورا است.
این هنر در در دوران صفویه با رسمیت یافتن تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران، شکوفا شد. صفویان حمایت گستردهای از مراسم عزاداری و موسیقی مذهبی داشتند و این دوران را میتوان به عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ موسیقی عاشورایی در ایران دانست.
نوحه و مرثیه: نوحه و مرثیهخوانی از جمله سنتهای قدیمی ایرانیان برای گرامیداشت یاد شهدای کربلاست. نوحهها معمولاً در قالبهای شعری سنتی مانند مثنوی، غزل و قصیده سروده میشوند و با نواختن سازهای سنتی همراه هستند. مرثیهها نیز اشعاری هستند که به صورت آوازی خوانده میشوند و به طور مستقیم به مصائب و رنجهای امام حسین (ع) و یارانش اشاره دارند. نوحه و مرثیه شاید یکی از مردمیترین و عمومیترین ابعاد فرهنگی هنری عاشورا باشند.
موسیقی آیینی: موسیقی آیینی نیز بخش مهمی از هنر عاشورایی است. این نوع موسیقی در مراسم مذهبی و عزاداریهای محرم نواخته میشود و هدف اصلی آن ایجاد فضایی معنوی و حزنانگیز است. از جمله سازهای مورد استفاده در موسیقی آیینی میتوان به طبل، سنج، نی و دف اشاره کرد.
این نوع موسیقی در دوران معاصر رشدی جدی کرده است و هنرمندان و موسیقیدانان تلاش کردند تا با استفاده از ابزارهای موسیقیایی جدید و تلفیق سبکهای مختلف، موسیقی عاشورایی را به روز کنند. در دوران معاصر، موسیقی عاشورایی همچنان یکی از پرطرفدارترین و تاثیرگذارترین اشکال موسیقی مذهبی در ایران است. هنرمندان و گروههای موسیقی مذهبی با استفاده از تکنولوژیهای پیشرفته و سبکهای جدید، به خلق آثار جدید در زمینه موسیقی عاشورایی میپردازند. در آثار معاصر هم هنرمندانی مانند استاد کریم خانی با نوآوری در سبکها و نغمات نوحهخوانی، به محبوبیت بیشتری دست یافتهاند.
تئاتر عاشورایی
تئاتر عاشورایی یکی از قدیمیترین اشکال هنرهای نمایشی در ایران است که با عنوان تعزیه شناخته میشود. تعزیه یک نمایش مذهبی است که داستانهای مرتبط با واقعه عاشورا را به تصویر میکشد. تعریه قدمتی به اندازه فزهنگ ایرانی دارد و شبیهخوانی یا تعزیهخوانی عاشورایی اولین شکل سازمانیافته تئاتر عاشورایی است که در ایران و برخی کشورهای دیگر اسلامی رایج شد.
این نوع نمایشها به صورت شبیهسازی صحنههای عاشورا و واقعه کربلا اجرا میشد و از قرنها پیش در فرهنگ شیعه جایگاه ویژهای داشت. تعزیه هم در دوران صفویه رسمیت یافت و در دوران قاجار و با علاقه شاهان به این هنر با رشدی جدی مواجه شد.
در دوران معاصر هم نمایشهای صحنهای بسیاری نام عاشورا را در تئاتر زنده نگه داشتند. در این دوران، هنرمندان و تئاترگران تلاش کردند تا با استفاده از ابزارها و تکنیکهای جدید، تئاتر عاشورایی را به شکلهای نوین و مدرن ارائه دهند. آثاری همچون «خورشید کاروان» از جمله تئاترهای معاصر معروف با موضوع عاشورا هستند که با استقبال گستردهای روبرو شدهاند.
تعزیه: تعزیه به عنوان یک نمایش مذهبی و سنتی، ریشه در فرهنگ ایرانی-اسلامی دارد و به نوعی میتوان آن را تئاتر مذهبی شیعه نامید. این نمایشها معمولاً در ایام محرم برگزار میشوند و شامل بازیگرانی هستند که نقشهای مختلفی از امام حسین (ع) و یارانش تا دشمنانشان را ایفا میکنند. متنهای تعزیه اغلب از اشعار مذهبی برگرفته شدهاند و موسیقی و آوازهای خاصی نیز همراهیکننده این نمایشها هستند.
شبیهخوانی: شبیهخوانی نیز یکی دیگر از اشکال نمایشی مرتبط با واقعه عاشورا است. در شبیهخوانی، بازیگران نقشهای مختلفی را با استفاده از لباسها و
ابزارهای خاص اجرا میکنند. این نمایشها معمولاً در محیطهای باز و میدانهای عمومی برگزار میشوند و هدف آنها زنده نگهداشتن یاد و خاطره شهدای کربلا و آموزش ارزشهای اخلاقی و دینی به نسلهای جدید است. تعزیه و شبیهخوانی نقش مهمی در زنده نگه داشتن نمایش و موسیقی عاشورایی دارد.
سینما و عاشورا
سینما نیز به عنوان یکی از شاخههای مدرن هنر، به واقعه عاشورا پرداخته است. فیلمهای سینمایی مرتبط با عاشورا اغلب تلاش دارند تا پیامهای اخلاقی، اجتماعی و دینی این واقعه را به مخاطبان خود منتقل کنند.
فیلمهای تاریخی: فیلمهای تاریخی که به بازسازی وقایع عاشورا پرداختهاند، معمولاً با دقت بالا و با توجه به منابع تاریخی ساخته میشوند. این فیلمها تلاش میکنند تا جزئیات دقیق واقعه کربلا را به تصویر بکشند و بر وفاداری و ایثار امام حسین (ع) و یارانش تاکید کنند. از جمله این فیلمها میتوان به فیلم «روز واقعه» ساخته شهرام اسدی اشاره کرد که یکی از معروفترین آثار سینمایی مرتبط با عاشورا است.
حساسیت در این آثار آنقدر بالا است که سینمایی «رستاخیز» ساخته احمدرضا درویش به دلیل برخی مغایرتها هیچوقت اکران نشد. مستندهای عاشوراییمستندهای عاشورایی نیز بخش دیگری از تولیدات سینمایی هستند که به تحلیل و بررسی واقعه عاشورا و تاثیرات آن بر فرهنگ و جامعه میپردازند. این مستندها اغلب شامل مصاحبه با کارشناسان و مورخان، تصاویر و فیلمهای مستند از مراسم عزاداری و بازسازیهای تاریخی هستند.
هنرهای تجسمی و عاشورا
هنرهای تجسمی نیز نقش مهمی در به تصویر کشیدن واقعه عاشورا و انتقال پیامهای آن داشتهاند. این هنرها شامل نقاشی، خوشنویسی، مجسمهسازی و هنرهای دستی میشوند. هنرهای تجسمی عاشورایی، که به بیان واقعه عاشورا و مصائب امام حسین (ع) و یارانش میپردازد، قدمت زیادی در تاریخ هنر اسلامی دارد. این هنرها شامل نقاشی، خوشنویسی، نگارگری، و آثار حجمی میشوند. اولین نشانههای این نوع هنر را میتوان در کتیبهها و خوشنویسیهای مرتبط با عاشورا مشاهده کرد. در دوران صفویه نگارگری و نقاشیهای مذهبی که صحنههای عاشورا را به تصویر میکشیدند، رایج شد.
این آثار به عنوان بخشی از تزیینات داخلی مساجد و امامزادهها مورد استفاده قرار میگرفت. دوره قاجاریه یکی از دورانهای طلایی برای هنرهای تجسمی عاشورایی بود. پادشاهان قاجار به هنرهای مذهبی علاقهمند بودند و از هنرمندان حمایت میکردند. نقاشی قهوهخانهای، یکی از مهمترین اشکال هنر عاشورایی در این دوره بود. این نوع نقاشیها که در قهوهخانهها به نمایش درمیآمدند، صحنههای مختلفی از واقعه کربلا را با جزئیات دقیق و احساسات عمیق به تصویر میکشیدند و اقلب مورد استفاده پردهخوانها بودند.
در دوران معاصر هم اساتیدی، چون محمود فرشچیان این مسیر را ادامه دادهاند. نقاشی و مینیاتورنقاشیهای مذهبی و مینیاتورهای ایرانی از جمله اولین هنرهای تجسمی بودند که به واقعه عاشورا پرداختند. این آثار اغلب در قالب تابلوهای نقاشی یا صفحات کتابهای خطی خلق میشدند و صحنههای مختلفی از عاشورا را به تصویر میکشیدند. هنرمندان بزرگی همچون کمالالدین بهزاد و رضا عباسی در خلق این آثار نقش داشتهاند.
خوشنویسی: خوشنویسی نیز یکی از هنرهای تجسمی مهم در فرهنگ اسلامی است که به واقعه عاشورا پرداخته است. خوشنویسان با استفاده از خطهای مختلفی همچون نستعلیق، ثلث و نسخ، اشعار و آیات مرتبط با عاشورا را به زیبایی نگارش کردهاند. این آثار خوشنویسی اغلب در قالب تابلوهای تزئینی یا صفحات کتابهای مذهبی به نمایش گذاشته میشوند. مجسمهسازیمجسمهسازی نیز یکی دیگر از شاخههای هنرهای تجسمی است که به تصویر کشیدن واقعه عاشورا پرداخته است. مجسمهسازان با استفاده از مواد مختلفی همچون سنگ، چوب و فلز، تندیسهایی از شخصیتهای مهم واقعه عاشورا مانند امام حسین (ع)، حضرت عباس (ع) و سایر یارانش خلق کردهاند. این مجسمهها اغلب در مساجد، حسینیهها و اماکن مذهبی به نمایش گذاشته میشوند.
معماری
معماری نیز یکی دیگر از هنرهایی است که به یاد واقعه عاشورا پرداخته است. ساخت مساجد، حسینیهها و سایر اماکن مذهبی با الهام از واقعه کربلا و به یاد شهدای عاشورا از جمله نمونههای بارز این هنر است. معماران با استفاده از عناصر معماری اسلامی و هنرهای تجسمی، این اماکن را به گونهای طراحی کردهاند که حال و هوای معنوی و حزنانگیز واقعه عاشورا را به بازدیدکنندگان منتقل کنند.
نتیجهگیری
هنر عاشورایی در قالبهای مختلف هنری از جمله موسیقی، تئاتر، سینما، هنرهای تجسمی و سایر شاخههای هنری همواره تلاش کرده است تا پیامهای مهم واقعه عاشورا را به نسلهای مختلف منتقل کند. این هنرها نه تنها به عنوان وسیلهای برای زنده نگهداشتن یاد و خاطره شهدای کربلا عمل کردهاند، بلکه به عنوان ابزاری برای آموزش ارزشهای اخلاقی، اجتماعی و دینی به مخاطبان خود نیز به کار رفتهاند. با توجه به اهمیت و تاثیرات این واقعه تاریخی، انتظار میرود که هنر عاشورایی همچنان در آینده نیز به عنوان یکی از مهمترین بخشهای فرهنگ اسلامی مورد توجه و توسعه قرار گیرد.
منبع: فارس
