رای دادن جلوی دوربین!
در سینمای جهان سابقه فیلم‌هایی که مستقیما به موضوع انتخابات اشاره کرده‌اند و جایگاه‌شان جدی‌تر بوده، به زمان جنگ سرد برمی‌گردد و یکی از معروف‌ترین مواردش فیلم «کاندیدای منچوری» به کارگردانی جان فرانکن هایمر و با بازی ستاره‌هایی مثل فرانک سیناترا، لارنس هاروی و جنت لی بود؛ فیلمی که سال ۲۰۰۴ به کارگردانی جاناتان دمی و با بازی دنزل واشنگتن بازسازی شد. «بهترین مرد» به کارگردانی فرانکلین جی. شافنر که سال ۱۹۶۴ ساخته شد هم مورد دیگری از فیلم‌های همان دوره است که مستقیما به انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا اشاره می‌کرد. این سنت در سینمای آمریکا تا همین حالا ادامه پیدا کرده و از آخرین مواردش می‌شود به فیلم «جنگ داخلی» اشاره کرد که فروپاشی آمریکا را در صورتی که نهاد انتخابات در آن سرزمین اختلال پیدا کند، هشدار می‌دهد. کشور‌های دیگر دنیا هم زیاد به این موضوع پرداخته‌اند که از پرتکرارترین مواردش می‌شود به سینمای هندوستان اشاره کرد.
در ایران، اما تصویر انتخابات خیلی دیر وارد سینما شد. قبل از انقلاب هیچ فیلمی در این‌باره ساخته نشده بود و در دهه اول بعد انقلاب هم با اینکه فیلم‌های سیاسی زیادی تولید شدند، دغدغه‌های دیگری اولویت داشت. این جریان بالاخره از نیمه‌های دهه ۷۰ و احتمالا در واکنش به انتخابات سال ۷۶ پررنگ شد و سال ۷۹ رکورد بی‌سابقه‌ای زد؛ هرچند با شروع دهه ۸۰ تب این نوع فیلمسازی خوابید و تنها می‌توان از فیلم «زادبوم» نام برد که ابوالحسن داوودی در سال ۱۳۸۷ کارگردانی کرد؛ فیلمی که تفسیر‌های نمادین به عمل آمده از آن مانع نمایشش شد و نهایتا بعد از شش سال مجوز اکران پیدا کرد. بعد، در دهه ۹۰ دوباره موضوع انتخابات وارد بعضی از فیلم‌های سینمایی ایران شد که احتمالا پاسخی بود به انتخابات سال ۸۸.
سال ۷۹ از این جهت عجیب بود که همزمان پنج فیلم با موضوع انتخابات یا با اشاره‌ای به این موضوع ساخته شدند و کسانی که این پنج فیلم را کارگردانی کردند، از لحاظ سبکی با هم تفاوت‌هایی اساسی داشتند. در آن سال تهمینه میلانی «نیمه پنهان» را ساخت و رخشان بنی‌اعتماد «زیر پوست شهر» را که هر دو اشاره مستقیمی به انتخابات داشتند. «اعتراض» مسعود کیمیایی هم حال و هوای انتخاباتی داشت و مرتب بحث‌هایی را بین تعدادی از جوانان نشان می‌داد که با این قضیه ارتباط داشتند. روایت فیلم «پارتی» سامان مقدم هم از جایی به بعد با انتخابات مجلس گره می‌خورد و همان سال، فیلم دیگری ساخته شد به نام «آقای رئیس‌جمهور» به کارگردانی ابولقاسم طالبی که کاملا به انتخابات ریاست‌جمهوری مربوط بود، اما ۱۹ سال بعد، از تلویزیون نمایش داده شد و هیچ‌وقت نتوانست اکران عمومی شود.
دهه ۹۰، اما شروع مجددی برای تولید این نوع فیلم‌ها بود. در سال ۹۰ ابوالقاسم طالبی باز هم به این حوزه ورود کرد و «قلاده‌های طلا» را ساخت و همان سال حاتمی‌کیا فیلمی را کارگردانی کرد به نام «گزارش یک جشن» که اشاره‌ای نمادین و غیرمستقیم به انتخابات داشت. سال بعد از آن محسن امیریوسفی «آشغال‌های دوست داشتنی» را ساخت که به حوادث بعد از انتخابات سال ۸۸ اشاره می‌کرد. «گزارش یک جشن» تا حالا اکران نشده، اما «آشغال‌های دوست‌داشتنی» بعد از شش سال روی پرده رفت. مهدی کرم‌پور هم در آن سال «پل چوبی» را عطف به همین اتفاقات کارگردانی کرد. سال ۹۲ رضا درمیشیان «عصبانی نیستم» را ساخت که آن هم به انتخابات سال ۸۸ ربط پیدا می‌کرد و بعد از پنج سال روی پرده رفت.
اما سال ۹۳ مسعود جعفری جوزانی طور دیگری سراغ موضوع انتخابات رفت و در «ایران‌برگر» یک دهکده خیالی را که قرار بود در آن انتخابات شورا‌ها برگزار شود، نمادی از کلیت جامعه ایران گرفت. ابراهیم حاتمی‌کیا سال ۹۴ «بادیگارد» را ساخت که قرار بود به نوعی کامل‌کننده روایت فیلم «آژانس شیشه‌ای» باشد. اشاره این فیلم به انتخابات کاملا مستقیم نبود، اما حاج حیدر ذبیحی به‌عنوان محافظ معاون رئیس‌جمهور که کاندیدای احتمالی ریاست‌جمهوری بعدی هم بود، کار می‌کرد و فیلم به فضا‌های انتخاباتی کنایه‌های زیادی می‌زد. سال ۹۵ که محمدحسین مهدویان سری اول فیلم تاریخی- امنیتی «ماجرای نیمروز» را ساخت، اشاره‌ای به انتخابات ریاست‌جمهوری ایران هم داشت؛ البته خیلی کوتاه، گذرا و با فاصله از میدان انتخابات، اما مهدویان در سری دوم این فیلم به اسم «رد خون»، یکی از شخصیت‌های امنیتی را نشان داد که قصد داشت کاندیدای انتخابات بشود؛ شخصیتی خیالی که به شکلی نمادین می‌توانست مصادیق زیادی در جناح‌های مختلف سیاسی امروز پیدا کند. در همان سال ۹۵ مسعود اطیابی «ماه‌گرفتگی» را به فجر آورد که درباره انتخابات سال ۸۸ بود و تا حالا اکران نشده است. اتفاقی که باعث تغییر مسیر فیلمسازی اطیابی به سمت نوع خاصی از کمدی‌های بفروش و بی‌دردسر شد. آخرین فیلم سینمای ایران با موضوع انتخابات تا به امروز «مارموز» بوده به کارگردانی کمال تبریزی که هرچند به شکلی نمادین مساله‌اش را طرحی کرده بود و علنا از کسی اسم نمی‌برد، اما سوگیری سیاسی معینی داشت.
انتخابات موضوعی است که، چون با زندگی روزمره مردم و دغدغه‌ها و آرزوهایشان سر و کار دارد، می‌تواند ظرفیت دراماتیک بالایی داشته باشد و حتی نسبت به خیلی از فیلم‌های سیاسی دیگر، راحت‌تر با مخاطب عام ارتباط برقرار می‌کند. اما فیلم‌های انتخاباتی فقط برای سرگرمی دراماتیک ساخته نمی‌شوند و خیلی از اوقات قرار است با آنها روی رای و تصمیم مردم اثر گذاشته بشود. مثلا مقاله‌های زیادی منتشر شدند درباره اینکه در هندوستان، فیلم‌های سینمایی قبل از انتخابات سعی کردند ذهن مردم را طوری قالب‌دهی کنند که حزب بهاراتیا جاناتا رای بیارورد و نارندرا مودی نخست‌وزیر بشود. یا در مورد آمریکا هم از روزی که ترامپ وارد کاخ سفید شد، علیهش فیلم‌هایی تولید می‌شدند که به شکل واضحی قرار بود جلوی رأی آوردنش برای دوره بعدی را بگیرند. اما این اتفاق در ایران چطور افتاده و آیا اصلا افتاده یا نه؟ یا به عبارت دقیق‌تر؛ تاثیر سینمای ایران روی فرآیند انتخابات تا حالا چطور بوده و کدام دسته و جناح سیاسی برای رای آوردن، بیشترین استفاده را از سینما کردند؟
گاهی موضوع یک فیلم، کلیت فرآیند انتخابات بوده، نه انتخاب یک شخص یا جریان خاص. «پارتی» یا «ایران‌برگر» چنین فیلم‌هایی بودند و به‌شدت سعی داشتند سمت جناح خاصی نایستند. البته خیلی از فیلم‌های دیگر هم چنین ادعایی داشتند، اما به‌راحتی می‌شد از آنها تفسیر‌های جناحی کرد. گاهی هم پیش آمده که بعضی از فیلم‌ها مستقیما سمت‌وسوی جناح خاصی را انتخاب کردند و چیزی مخفی نگه داشته نشده است. «زیر پوست شهر» یا «اعتراض» در این دسته می‌گنجند.
اما سوای از سوگیری‌های جناحی یا بی‌طرفی فیلم‌ها، نکته قابل توجه اینجاست که فیلم‌های ایرانی عمدتا پساانتخاباتی بوده‌اند. یعنی تقریبا هیچ‌وقت پیش نیامده که پیشاپیش به استقبال این فرآیند بروند و بشود گفت روی انتخاب مردم تاثیری گذاشته‌اند. نقش و تاثیر سینمای ایران روی انتخابات تا حالا این بوده که نهایتا خود فیلمساز‌ها یا چهره‌های مشهور دیگر، شب انتخابات حمایت‌شان را از یک شخص یا جریان به‌خصوص اعلام کنند. به عبارتی کارکرد سینمای ایران تا حالا بیشتر واکنش به انتخابات بوده، نه تلاش برای تاثیرگذاری روی آن. بیشترین واکنش‌ها هم تا حالا به دو دوره از انتخابات ریاست‌جمهوری بوده است. اولی انتخابات دوم خرداد سال ۷۶ و دومی انتخابات بیست‌ودوم خرداد سال ۸۸.
اعتراض، زیر پوست شهر، نیمه پنهان و آقای رئیس‌جمهور ازجمله فیلم‌هایی هستند که به انتخابات سال ۷۶ واکنش نشان دادند و آشغال‌های دوست‌داشتنی، پل چوبی، عصبانی نیستم، قلاده‌های طلا و ماه گرفتگی تعدادی از فیلم‌هایی‌اند که به انتخابات سال ۸۸ و اتفاقات بعد از آن ارجاع داده‌اند.
منبع: فرهیختگان
