رسم و رسوم ایرانی‌ها برای اربعین و خلق یک سنت جدید
۱۴:۴۵ – ۰۳ شهریور ۱۴۰۳
«چهلم» یکی از مراسمهای مرتبط با وفات فرد درگذشته است که ۴۰ روز پس از خاکسپاری برگزار میشود. این مراسم به نوعی پایاندهنده ۴۰ روز عزاداری برای فرد از دست رفته است.
بر این اساس این احتمال مطرح میشود که شاید عزاداری برای امام حسین (ع) در روز اربعین در میان ایرانیان نیز به نوعی برخاسته از این سنت باشد. در واقع با پایان عزاداری در روز اربعین، پرچم عزای حسینی برداشته و مراسم عزاداری به محرم سال بعد موکول میشود.
سیاهپوش کردن مساجد، حسینیهها و تکیهها، نصب پرچمهای حسینی بر در و دیوار محلهای عزاداری و خواندن زیارت عاشورا، پختن نذریهایی خاص مانند «سمنو» یا «شلهزرد» نیز از سنتهای رایج در مراسم اربعین امام حسین (ع) در ایران است که در شهرهای مختلف با آداب مخصوص برگزار میشود.
پیاده روی جاماندگان اربعین
البته طی حدود ۱۰ سال گذشته که شرکت در مراسم پیادهروی اربعین از شهر نجف تا کربلا رونق گرفته است، عده قابل توجهی از ایرانیان از مدتی قبل از روز اربعین برنامهریزی میکنند تا خود را به عراق برسانند و در این مراسم شرکت کنند. اما عده دیگر که به هر دلیل این امکان برایشان فراهم نمیشود در شهر خودشان در مراسم «پیادهروی جاماندگان اربعین» شرکت میکنند و میتوان گفت این رسم نیز بهتازگی در فرهنگ عزاداری ایرانیِ اربعین امام حسین (ع) شکل گرفته است.
طی این مراسم مردم در شهرهای مختلف در مسیرهایی که از پیش اعلام شده است پیادهروی و عزاداری میکنند. به عنوان مثال در شهر قم حد فاصل حرم حضرت معصومه (س) تا مسجد جمکران را پیاده میروند و یا در تهران از میدان امام حسین (ع) تا حرم حضرت عبدالعظیم حسنی پیادهروی میکنند.
تصویری از پیادهروی جاماندگان اربعین
البته مجالس روضهخوانی، سینهزنی و زنجیرزنی و حتی در برخی نقاط برگزاری تعزیه در روز اربعین جزئی از رسومی است که از قدیم صورت میگرفته و هنوز هم به همان شکل سنتی برگزار میشود.
چلّهای برای حاجتروایی
برگزاری چله «زیارت عاشورا» نیز یکی از آیینهایی است که برخی آن را به جا میآورند. در چله زیارت عاشورا افراد از روز دهم ماه محرم که مصادف با روز شهادت امام حسین (ع) است تا روز اربعین که ۴۰ روز از شهادت ایشان میگذرد، روزی یک بار زیارت عاشورا میخوانند و در واقع با این اقدام ماه محرم را به ماه صفر و اربعین حسینی متصل میکنند. برخی افراد چله به جا میآورند تا به حاجاتی که دارند برسند.
رسوم عزداری اربعین در شهرهای ایران
در روز اربعین در شهرهای مذهبی مانند قم و مشهد، در منزل و حسینیه علما و مراجع تقلید نیز مراسم روضهخوانی برپا میشود. در قم هیات کربلاییها، از اول محرم تا پایان ماه صفر هر شب مراسم روضهخوانی برگزار میکنند و در روز اربعین به همراه هیات نجفیهای تهران، اصفهان، خراسان، کاشان، ساوه و شیراز که به قم میآیند، برای عزاداری به سمت حرم حضرت معصومه (س) حرکت میکنند.
هیات کربلاییهای مقیم مشهد نیز از شب اربعین تا آخر ماه صفر به مجالس روضهخوانی میروند و پس از پایان منبر به سینهزنی میپردازند و در پایان اطعام میکنند. این هیات در روز اربعین برای عزاداری سنتی به صحن و مرقد امام رضا (ع) میروند.
در تهران قدیم در روز اربعین، دستههای ثابت و سیار تعزیه در تکیهها، حسینیهها و کوچه و بازار به اجرای نمایش بارگاه یزید و ورود اسرای کربلا به شام میپرداختند. این مراسم تا روز ۲۸ صفر که روز شهادت امام حسن (ع) است، ادامه داشت.
در بوشهر در روز اربعین حلوای نذری مخصوص که در گویش این منطقه با عنوان «شلهمرادی» شناخته میشود، پخش میکنند.
در نقاطی از استان کرمان از جمله سیرجان در روز اربعین مجالس متعدد روضهخوانی همراه با پخش نذری برپا میشود. یکی از مراسمهای خاص این روز در این منطقه، اجرای تعزیه ورود جابربن عبدالله انصاری به عنوان نخستین کسی که ۴۰ روز پس از شهادت امام حسین (ع) خود را به کربلا رساند در این شهر برگزار میشود. در پایان مجلس نیز با چای و هلیم از تماشاگران تعزیه، پذیرایی میشود. پخش نذریهایی از قبیل آش امام (به نیت شفای بیماران)، شلهزرد و شیربرنج نیز در میان کرمانیها رواج دارد.
مراسم تعزیه
در شاهرود در منبرخانهها (محل عزاداری زنانه)، زنان از شب چهاردهم محرم تا شب اربعین، تعزیه اجرا میکنند و در شب اربعین غذاهای نذری مانند آش شلهقلمکار و هلیم میپزند که مواد اولیه آنها از نذریهای مردم تأمین میشود و پس از پایان عزاداری و روضهخوانی، در صبح اربعین بین مردم پخش میشود.
در ایلام زنان در روز اربعین مراسم «چایینه» برگزار میکنند. در این مراسم، زنی نوحهخوان که به آن ملایه میگویند، به نوحهخوانی میپردازد و زنان چایینهخوان با حالتی پریشان، سینهزنی میکنند. سپس با چرخشی تند به صورت حلقهوار، در حالی که دست روی شانههای همدیگر گذاشتهاند، با بالا و پایین آوردن سر و سینه اشک ماتم میریزند. با پایان این مراسم معمولاً از عزاداران با شربت و هریسه (نوعی هلیم جنوبی) پذیرایی میکنند.
تصویری از مراسم چایینه
در جزیره کیش در مجالس عزای اربعین، منبریها خطبههای حضرت زینب (س) و امام زینالعابدین (ع) را که در کوفه و شام ایراد کرده بودند، برای مردم میخوانند. همچنین از مقتلنامهها، سرگذشت بازماندگان عاشورا از کربلا تا مدینه بازگو میشود و در پایان مصیبتخوانی انجام میگیرد. گاهی نیز عزاداران به «لطم» (پنجه بر سر و روی زدن) میپردازند.
به جز مراسمهای عزاداری، مردم ایران در ماههای محرم و صفر مقید به رعایت آدابی هستند. به عنوان مثال در زمانهای قدیم در این دو ماه مردم سعی میکردند رخت سیاه عزا را از تن خارج نکنند. این رسم هنوز هم در نقاطی وجود دارد و کسانی که خود را به آن پایبند میدانند در دو ماه محرم و صفر با لباس مشکی از خانه خارج میشوند. از سوی دیگر از گذشته به احترام این عزا، مردم هیچگونه مجلس شادی و سرور برگزار نمیکنند. بر اساس آنچه که از گذشتگان به عنوان آداب این دو ماه گفته شده است، برخی کارهای دیگر مثل حنا گذاشتن بر دست و سر، تراشیدن موی سر و ریش، استفاده از زیورآلات و… نیز به نشانه احترام به عزای امام حسین (ع) در این دو ماه انجام نمیدادند.
منبع: ایسنا
