سمفونیِ تزئینات در لباس‌های ترکمن!

یکی از پر تنوع‌ترین نوع لباس‌های محلی بدون شک لباس ترکمن‌ها است. موضوعی که حتی با یک نگاه گذرا به اسامی این لباس‌ها و انواع متفاوت آن در طوایف مختلف ترکمن هم مشخص می‌شود. 

گستره زندگی ترکمن‌ها از استان گلستان تا بخش‌هایی از خراسان بزرگ کشیده شده است. موضوعی که خود نیز عاملی شده است تا پوشش طوایف مختلف آنها علی‌رغم اشتراکاتی که دارد، تفاوت‌هایی نیز داشته باشد. بخشی از این تفاوت وابسته به فرهنگ منطقه سکونت و بخش دیگر وابسته به آب و هوا و جغرافیای محلی بوده است که یا به شکل یکجانشنین در آن سکونت داشتند و یا در زندگی کوچ‌نشینی آن را انتخاب کرده بودند. 

با این وجود آنچه که در سال‌های اخیر بیش از گذشته به چشم می‌آید، استفاده کمتر از لباس‌های محلی است تا جایی که پوشیدن این نوع لباس را محدود به مناسبت‌های خاص کرده است. روندی که بیم آن می‌رود در صورتی که آن را جدی نگیریم سبب فراموشی بیشتر لباس‌های محلی هر منطقه فرهنگی کشور شود. 

بر همین اساس  به معرفی لباس‌های محلی ترکمن‌ها پرداخته ایم که در ادامه می‌خوانید.

لباس‌های زنانه ترکمن

لباس‌های زنانه ترکمن را می‌توان از متنوع‌ترین لباس‌های محلی ایران دانست. این لباس‌ها هرچند از نظر برش ساده هستند، اما به دلیل سایر تزئینات از جمله دوخت‌هایی که با عنوان «سوزن‌دوزی» شناخته می‌شوند، بسیار چشمگیر هستند.

کلاه، پیراهنی بلند، شلوار، قبا، روسری، جوراب و کفش بخش‌های اصلی یک لباس زنانه ترکمنی را تشکیل می‌دهد. 

پیراهنی که زنان ترکمن به تن می‌کنند «کؤینک» نام دارد. جنس این لباس در گذشته از ابریشم بود، اما امروزه در تولید آن از سایر الیاف نیز استفاده می‌شود. این پیراهن که الگوی دوخت ساده‌ای دارد، معمولا به رنگ قرمز است و به همین دلیل در گویش محلی با عنوان «قیرمیز کؤینک» شناخته می‌شود. البته می‌توان این پیراهن را در رنگ‌های بنفش و زرشکی نیز پیدا کرد. این نوع پیراهن آستین فراخی دارد که هرچه به سمت مچ دست می‌رود، تنگ‌تر می‌شود. یقه آن گرد است و دامن پیراهن نیز هرچه از زیر بغل به سمت پایین می‌آید به تدریج گشادتر می‌شود. در این پیراهن از نوار‌های پارچه‌ای باریک برای تحکیم دوخت استفاده می‌شود.

زنان ترکمن روی پیراهن خود «چابیت» می‌پوشند که در واقع نوعی قبا از جنس مخمل و یا ابریشم است. «چابیت» یقه ساده‌ای دارد و بلندی قد آن به گونه‌ای است که تا بالای ساق پا قرار می‌گیرد. آستین‌های این قبا هرچه از زیر بغل به سمت مچ دست می‌آید، باریک‌تر می‌شود. همچنین از کمر به پایین نیز اندکی گشادتر می‌شود و در دو پهلوی آن دو چاک نیز وجود دارد. «چابیت» معمولا دارای تزئینات رودوزی و نقش‌بندی است. «چابیت» برای نوعروسان نیز پر از سوزن‌دوزی و آویزه‌هایی از سکه و پولک‌های نقره است.

شلوار زنان ترکمن «بالاق» نام دارد. این شلوار نسبت به سایر شلوار‌های سنتی زنانه در ایران گشادتر است. دم پای دو ساق آن تنگ است و معمولا تزئینات سوزن‌دوزی دارد. بالا تنه شلوار را معمولا از جنس کرباس و به رنگ سفید انتخاب می‌کنند.

«بؤروک» یا عرقچین بخش دیگری از پوشش دختران ترکمن است؛ کلاهی گرد و بدون برجستگی و با تزئیناتی ازجمله پولک که وقتی آن را روی سر می‌گذاشتند از روسری استفاده نمی‌کردند. در صورتی که دختر ازدواج می‌کرد باید از «توپبی» استفاده می‌کرد. «توپبی» نوعی پیشانی‌بند به رنگ قرمز است. سربند زن متأهل، پیشانی‌بندی با نقش نارنج و ترنج است. روی این پیشانی‌بند، بنا به محل استفاده آن زیور‌های نقره‌ای و زری فراوانی پوشیده می‌شود و در جشن‌های عروسی، نیم تاجی مزین به جواهر روی آن نصب می‌شود. این سربند مخصوص عروسی در گویش یموت‌ها با عناوین «هاساوا»، «خاوه» و یا «آلین دانگی» شناخته می‌شود.

کلاه و سربند در میان ترکمن‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد به شکلی که هم معرفِ طایفه است و هم موقعیت زنان ازدواج کرده یا دختران را مشخص می‌کند. زنان طایفه‌های تکه، نخورلی و ساریق کلاه‌هایی به شکل مخروطیِ ناقص که از نی و چوب جارو و … ساخته می‌شود بر سر می‌گذازند.

معمولا روی کلاه را با روسری می‌پوشانند و در بالای آن دستمال بزرگی از حریر و یا نخ به نام «قین قاج» می‌اندازند که یک بخش آن پشت سر افتاده و با بخش دیگر دهان را می‌پوشانند که به آن «یاشماق» می‌گویند. در میان یموت‌ها، زنان پارچه پیشانی‌بندی که «آلاندانگی» نام دارد به دور سر بر روی یک روسری نقش‌دار می‌بندند و گره می‌زنند. درمیان گوکلان‌ها زنانی که پا به سن می‌گذارند از کلاه کم ارتفاعی به رنگ سیاه استفاده می‌کنند که نشان‌دهنده تجربه‌دار بودن آنهاست و وقتی زنی نوه‌اش ازدواج می‌کند، این پیشانی‌بند به رنگ سفید که نشانه احترام و بزرگی است در می‌آید.

در میان برخی از طوایف همچون یموت‌ها، زنان روسری‌هایی به نام «چأشو» سر می‌کنند که عموماً به شکل مربع و از جنس ابریشمی است. روسری‌های ترکمن دو نوع است؛ یکی نسبتاً ضخیم با سوزن دوزی مفصل که به آن «کورته» می‌گویند و دیگری بافته‌ای از ابریشم نازک که «قینگاچ» نام دارد. امروزه، زنان ترکمن از روسری‌های معروف به نام چارقد که دارای ریش پشمی است استفاده می‌کنند. «یالیق» هم روسری نازک‌تری است که در داخل خانه و در عروسی‌ها سر می‌کنند. البته روسری‌هایی با نقوش مخصوص ترکمن‌ها به دلیل زیبایی و جذابیت این روز‌ها در اکثر فروشگاه‌های کشور یافت می‌شود و تنها محدود به همین منطقه نمانده است. 

«آیاق قاب» یا «کُویش» کفش زنان ترکمن است که از جنس چرم خام و با تزینات مختصر ساخته می‌شود.

زیورآلات بخش جدایی‌ناپذیری از زنان ترکمن است که می‌توان آن را بخشی از پوشش آنها دانست. «بیله زیک» نوعی دستبند دوقلو و مخصوص زنان طایفه تکه است. مجموعه طلاکاری با نگین‌های قرمز از جنس عقیق به ارتفاع ۱۵ سانتی‌متر که دور مچ را می‌پوشاند، اما دو سر آن در بخش عمودی به هم نمی‌رسند. 

«گُل‌یافا» یا گُل یقه زیورآلات دیگر زنان ترکمن است. بخش اصلی آن برای زینت زیر گلو و اتصال دو حلقه یقه پیراهن به کار می‌رود. بخش‌های متصل به آن که افشان هستند نیز هنگام راه رفتن صدایی خاطره‌انگیر تولید می‌کنند. این وسیله تزئینی مخصوص زنان طایفه تکه است؛ مجموعه‌ای از طلا و نقره، مرصع به نگین‌های آبی و قرمز و با زنگوله‌هایی از جنس نقره.

«سام سوله» نیز وسیله‌ای تزئینی برای کلاه دختران است. این وسیله از طلا یا نقره با نگین‌های قرمز ساخته می‌شود و در انتهای آن آویزه‌هایی وجود دارد که هنگام بازی کردن یا راه رفتن ایجاد آهنگ می‌کند. «ساچ لیق» نیز وسیله‌ای است تزئینی با آویزه‌هایی چسبیده به هم برای تزئین مو‌های بافته شده دختران که معمولا از جنس طلا و دارای نگین‌های قرمز است.

لباس‌های مردانه ترکمن 

ردایی بلند و ابریشمی که تا زیر زانو می‌رسد لباس اصلی مردان ترکمن است که با عنوان «دون» شناخته می‌شود. دون بنا به رنگ و نوع بافت دو نوع دارد؛ اگر از ابریشم کاملاً قرمز رنگ دوخته شود به آن «قیزیل‌دون» یا «قیرمیز دون» و اگر از ابریشمی دوخته شود که رنگ آن متمایل به زرد بوده و بافت پارچه آن یکنواخت نباشد و در واقع رنگارنگ و راه‌راه باشد به آن «قارما دون» می‌گویند. معمولا کمر «دون» را با یک شال می‌بندند. همچنین بر حاشیه دون، نوار‌هایی سوزن‌دوزی وجود دارد که به نوعی تزئین این بخش از لباس است. 

مردان ترکمن در فصول سرد سال از «ایچمک» یا پوستین استفاده می‌کنند. قسمت جلوی آن دکمه یا قلاب ندارد و برای بستن جلوی آن از «قوشاق» یعنی دستاری که به دور کمر می‌پیچند استفاده می‌کنند. این لباس آستین بلندی دارد که از شانه به سمت مچ دست باریک می‌شود. ایچمک بنا به نوع پوستی که از آن تهیه می‌شود، انواع مختلفی دارد. بهترین نوع پوستین «باغانا ایچمک» نام دارد که از پوست بره یک‌ماهه تهیه و دباغی می‌شود. برای تهیه نوع دیگر پوستین از پوست بَرّه پنج یا شش ماهه استفاده می‌شود که با انواع مواد طبیعی به رنگ زرد درآورده می‌شود و به آن را «سیلکمه ایچمک» می‌گویند. مردان ترکمن برای زمان کار و فعالیت نیز از «ایش ایچمک» که از پوست گوسفند تهیه شده استفاده می‌کنند.

مانند لباس زنان ترکمن، کوینک و قبا هم با تفاوت‌هایی نسبت به نوع زنانه، بخشی از پوشش مردان است. شلوار مردان ترکمن نیز «بالاق» نام دارد که تنبانی گشاد است. برای دوخت بالاق در مردان مسن از پارچه‌های سفید و برای جوان‌تر‌ها از پارچه‌های سبز و نیلی استفاده می‌شود.

جولبار، دیگر پوشاک شلواری است که مردان کهنسال در روز‌های جشن و از بالای تنبان می‌پوشیدند.

«یاپینجا» نیز پوششی است از جنس نمد و بدون آستین، مخصوص چوپان‌ها که در زمستان بر دوش می‌اندازند و در تابستان به‌عنوان سایه‌بان از آن استفاده می‌کنند.

کلاه یا سرپوش در پوشش مردان ترکمن نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. «تلپک» کلاهی از پوست گوسفند است که انواع گوناگونی از جمله «دوومه‌تلپک»، «بوخار تلپک» که نیم‌گرد و دارای پشم‌های بلند، مشکی و پیچ‌درپیچ است و «شیپیرما تلپک» که کلاهی نه‌چندان بلند بوده و اغلب آن را با پارچه قرمز رنگ می‌پوشانند و نوار‌هایی به شکل (+) برای تزیین روی آن می‌دوزند، دارد. هر دو نوع کلاه آستردار، پنبه‌دوزی شده و لفاف‌دار است. این کلاه بر روی «بوروک» یا عرقچین استفاده می‌شود. 

اصلی‌ترین پاپوش مردان ترکمن، چکمه‌های بلند چرمی با نوک برگردان بود. «چاریق» نیز دیگر پاپوش مردان ترکمن است که چوپانان آن را از پوست گاو تهیه می‌کردند که کفشی نرم و مخصوص استفاده در صحرا و خاک نرم است.

منبع: ایسنا