معجزه دستان ایرانی بدون محاسبات ریاضی؛ راز آینهکاران ایرانی که دنیا را مبهوت کرد
۲۰:۳۶ – ۲۴ آذر ۱۴۰۴
باشگاه خبرنگاران جوان – «مهندسان خارجی میآمدند، ساعتها کنار دست ما میایستادند و به تسلط و مهارت ما در بریدن آینه ها نگاه میکردند. بعد با حیرت میگفتند: شما چطور بدون انجام محاسبات فنی، یکدفعه ۱۰۰ تا لوزی و مثلث با اندازه و زاویه درست میبرید؟…» «سعید و حسین نادری فر»، برادران آینهکار تهرانی، به بهانه ثبت جهانی هنر آینهکاری، دفتر خاطرات ۴۰سالهشان در این عرصه را ورق زدهاند.
آب و آینه از گذشتههای دور، بهعنوان دو نماد پاکی و روشنایی در فرهنگ ایرانی شناخته میشده. با همین نگاه هم، ایرانیان خوش سلیقه از قرنها قبل برای تزیین مساجد، زیارتگاهها و دیگر بناهای مهم، از تکههای روشن و درخشان آینه استفاده میکردند. میگویند تزئین ایوانخانه شاه طهماسب صفوی در قزوین، اولین ظهور هنر آینهکاری در معماری سنتی ایران بوده؛ هنری که به تدریج جای خود را در فرهنگ و هنر ایران باز کرد و سالها بعد در دوران قاجار به اوج شکوفایی رسید. با این حساب، آینهکاری با سابقهای نزدیک به ۵۰۰ سال، یکی از قدیمیترین هنرهای اصیل ایرانی به حساب میآید.*(گوشهای از آینهکاریهای چشمنواز در حرم مطهر امام رضا(ع))
حالا بعد از گذشت حدود ۵ قرن که آوازه این هنر چشمنواز ایرانی به چهار گوشه دنیا رسیده، خبر میرسد مهارت آینهکاری در معماری ایران در بیستمین اجلاس کمیته بینالدولی میراث ناملموس یونسکو در دهلینو بهعنوان بیستوهفتمین میراث ناملموس کشورمان ثبت جهانی شده و به این ترتیب، جایگاه ایران در میان ۱۰ قدرت برتر میراث فرهنگی جهان بیش از گذشته تثبیت شده است. به همین بهانه، سراغی گرفتهایم از «سعید و حسین نادری فر»، برادران آینهکاری که این هنر را بهعنوان میراثی ارزشمند از استادکاران پیشکسوت به ارث بردهاند و در ۴دهه گذشته، خودشان هم در مسیر ارتقای این هنر و معرفی آن به مردم کشورهای مختلف از هیچ تلاشی دریغ نکردهاند.
زحمات ۵۰۰سالهای که به ثمر نشست
خبر ثبت جهانی هنر آینهکاری را که میشنود، گل از گلش میشکفد. انگار که مژده به ثمر نشستن زحمات هزاران هزار هنرمند گمنام آینهکار در ۵۰۰سال گذشته را دریافت کرده باشد، با لبخندی از سر رضایت میگوید: «خیلی عالی است. این اتفاق حتما در معرفی هرچه بیشتر هنر آینهکاری ایران به مردم دنیا موثر خواهد بود. هرکس هم تا امروز از وجود این هنر اصیل ایرانی خبر نداشته یا از تعلق آن به سرزمین ایران مطلع نبوده، با این ثبت جهانی باخبر میشود.»
استاد «سعید نادری فر» که خودش هم در ۴۱سال گذشته، دغدغه معرفی این هنر چشم نواز ایرانی به مردم کشورهای مختلف را داشته، برمیگردد به ۳دهه قبل و اضافه میکند: «سال ۷۲ تصمیم گرفتم یک سفر کاری به کشور آمریکا داشته باشم. لب مرز موقع بازرسی، مامور مرزبانی سپاه پرسید: هدفت از سفر چیه؟ با اینکه آن دوران، خیلی ها از بیانش میترسیدند، اما من بدون پنهانکاری گفتم: میرم ویزای آمریکا بگیرم. و قبل از هر حرف دیگری، نمونه عکسهای آینهکاریهایم را از ساکم بیرون آوردم، نشانش دادم و گفتم: میخوام برم آمریکا بگم که ایرانی، چنین کارهایی بلده. مامور مرزبانی، خیلی خوشش آمد. لبخندی زد و گفت: به سلامت. موفق باشی.»*(جلوه ای از هنر آینه کاری هنرمندان ایرانی در حرم مطهر امیرالمومنین(ع) در نجف اشرف)
دعوت به آینهکاری در خانه پدری
«من و برادرم در این ۴دهه، با هنر آینهکاری به کشورهای مختلفی سفر کردهایم. در تمام این کشورها، مردم، تاجران و مهندسان با دیدن زیباییها و ظرافتهای هنر آینهکاری، نظرشان نسبت به ایران و ایرانیان تغییر میکرد و بعد از آن با احترام بیشتری از مردم ما یاد میکردند. من اولین بار در نجف با این تغییر نگاه مواجه شدم. اوایل دهه ۹۰ که مشغول پروژه آینهکاری حرم مطهر امام خمینی بودم، در یک مقطع گروهی که برای بازدید آمده بودند، گفتند: نجف میروی برای آینهکاری؟ عجب سئوالی! مگر میشد دلم نخواهد؟ این آرزوی تمام عمرم بود… آن موقع پایم شکسته و در گچ بود اما با سر به نجف رفتم. از اینکه قرار بود در آن حرم زیبا و باابهت، با یک هنر اصیل ایرانی خدمت کنم، سراپا شوق بودم اما با مشکلاتی که سر راهم قرار گرفت، آنهمه شور و شوق، کمکم فروکش کرد.*(استاد «حسین نادری فر»، پیشکسوت آینه کاری)
وقتی آینهکاری به ایران و ایرانی، حرمت داد
ماجرا از این قرار بود که نیروهای عراقی به ما به چشم رقیب نگاه میکردند و مهندسانشان هم نسبت به کار ما قضاوت مغرضانهای داشتند. انگار با زبان بیزبانی میخواستند بگویند: خودمان میتوانیم کارهای بازسازی حرمهای مطهر را انجام دهیم و نیازی به حضور ایرانیها نیست. با این حال، تمام آن کم لطفیها را نادیده گرفتم و حتی وقتی گفتند یک کاسه در سقف حرم را بهعنوان نمونه بزن، با وجود سابقه ۲۰ و چند سالهام در آینهکاری ، خم به ابرو نیاوردم. کار را با نصب داربست در ارتفاع ۲۵ متری شروع کردم و فقط یک شرط گذاشتم؛ اینکه تا پایان کار، هیچ فرد عراقی حق ندارد از این داربست بالا بیاید…*(اولین کاسه ای که استاد سعید نادری فر، در نجف اشرف آینه کاری کرد و ورق را برگرداند)
طبقه زیر آن کاسه را هم با تخته پوشانده بودم که هیچکس از زیر نتواند کار را ببیند! کار روی همان یک کاسه، ۲ ماه طول کشید و وقتی آماده شد، خبر دادم هرکس میخواهد نتیجه کار را ببیند، فردا بیاید. فردا مسئولان ایرانی و عراقی به همراه نماینده آیتالله سیستانی آمدند. وقتی تختهها را برداشتیم، همه زیر آن کاسه جمع شدند. شاید باور نکنید اما یک ربع سرهایشان بالا بود و داشتند با حیرت به آن کاسه نگاه میکردند. آن مهندسان بدخلق تازه فهمیدند آینهکاران عراقی اصلاً چیزی از این هنر نمیدانند.از همان لحظه، ورق برگشت و رفتارها تغییر کرد و نهفقط هنرمندان ایرانی بلکه تمام ایرانیها حسابی در نگاهشان ارج و قرب پیدا کردند. خلاصه قرارداد ما را با بهترین شرایط نوشتند و در تمام ۲ سال حضورمان در نجف اشرف، بهترین شرایط اسکان و کار را با کمال احترام برایمان فراهم کردند.»*(استاد «حسین نادری فر»، پیشکسوت آینه کاری)
ماجرای غافلگیری زائران و توریستها در حرم حضرت رقیه چه بود؟
«اقوام مادری ما ازجمله داییهای مادرم و پسرانشان، همه در کار گچبری و آینهکاری بودند و آینهکاریهای اولیه حرمهای اهل بیت(ع) در نجف و کربلا، هنر دست آنها بود. مرحوم حاج «عبدالکریم نوید»، دایی مادرم، در زمان خودش در هنر گچبری و آینهکاری حرف اول را میزد؛ آنقدر که برای گچبری و آینهکاری کاخ مرمر و کاخهای گلستان، نیاوران و سعدآباد، دنبال او فرستادند. من و برادرم هم در اوایل دهه۶۰، آینهکاری را زیر نظر پسر ایشان، حاج «محمد نوید» یاد گرفتیم.»
اینها را «حسین نادری فر»، برادر کوچکتر استاد سعید میگوید و بعد، در تایید صحبتهای برادرش درباره نگاه احترامآمیز خارجیها به هنر آینهکاری ایرانی اضافه میکند: «من در دهه۶۰ به همراه حاج محمد نوید، ۳ دوره برای آینهکاری حرم حضرت رقیه(س) به سوریه رفتم. آنجا در حرم که مشغول آینهکاری بودیم، گروهگروه زائران و توریستها میآمدند برای تماشای کارمان. حتی بعضیهایشان از داربستهای ما بالا میآمدند و ساعتها از مراحل نصب آینهها روی سقف و دیوارهای حرم فیلمبرداری میکردند.»*(استاد سعید در حال برش آینه ها)
مهندسان خارجی، مبهوت هنر آینهکاران ایرانی
سعید نادری فر دنبال بحث را میگیرد و حیرت اهل فن در کشورهای دیگر از مواجهه با هنر آینهکاری ایرانی را اینطور روایت میکند: «در ژاپن، آمریکا و کشورهای دیگر، مهندسانشان میآمدند، کنار دست ما میایستادند و به تسلط و مهارت ما در بریدن آینهها نگاه میکردند. بعد با حیرت میگفتند: شما چطور بدون انجام محاسبات فنی، یکدفعه ۱۰۰ تا لوزی و مثلث با اندازه و زاویه درست میبرید؟ در جواب، حوالهشان میدادیم به سالها شاگردی در محضر اساتید آینهکاری و کسب تجربه در محضر آنها.*(دستان هنرمند پیشکسوتان هنر آینه کاری)
واقعیت این است که ما این مهارتها وریزهکاریها را به صورت تجربی از استادکارهای بزرگ یاد گرفتهایم و حالا براساس تجربهای که داریم، در زمان اجرای نقشها روی دیوار و سقف، میتوانیم اندازهها، زوایا و تناسبها را همان موقع محاسبه کنیم و آینه را برش بزنیم. دقت این محاسبات تجربی، آنقدر بالاست که اندازه و زاویه قطعات لوزیشکل یا مثلثی یا ذوزنقهای که به دست میآید، به لحاظ ریاضی هم کاملا درست است. این موضوع برای ما، عادی است اما آن مهندسان تحصیلکرده، مبهوت مانده بودند و با تعجب کار ما را تماشا میکردند. اینکه میگوییم هنر آینهکاری، یک میراث ملی است، همین است. این، میراث ارزشمندی است که اساتید بزرگ از قرنها قبل برای ما به یادگار گذاشتهاند.»
وقتی تاجر ژاپنی، میز آینهکاریشده را روی دیوار نصب کرد!
روایت برادران نادری فر از بازتاب جهانی آینهکاری ایرانی ادامه دارد اما قلاب ذهن من در جملات قبلی آقا سعید گرفتار مانده؛ آنجا که از ارائه این هنر در ژاپن گفته بود. از ماجرای این سفر که میپرسم، استاد حسین میگوید: «آن سالها بسیاری از جوانان ایرانی برای کار و کسب درآمد به ژاپن میرفتند اما ما برای معرفی هنرمان به آنجا رفتیم. همان روزهای ابتدایی یک سرمایهدار ژاپنی پیشنهاد کرد میز اتاق کارش را آینهکاری کنم. واکنش او وقتی کار نهایی را دید، تماشایی بود. او و دوستانش دور میز زانو زدند و محو طرح و نقشهای اجراشده با آینه شدند. اما کار به همینجا ختم نشد. دستور داد میز را از پایه کندند و بهعنوان تابلو به دیوار نصب کردند! گفت: حیف است این اثر زیبا، زیر دست باشد.»*(نمونه هایی از آینه کاری های چشم نواز ایرانی در مکان های تاریخی و زیارتی)
آینههای ایرانی، زینتبخش ساختمانهای سوئد
دفتر خاطرات آینهکار پیشکسوت ۵۹ ساله داستان ما پر است از خاطراتی که از تکریم مردمان دیگر کشورها نسبت به هنرِ دست ایرانیها حکایت دارد: «چند سال قبل به واسطه یک هموطن، آینهکاری ما تا سوئد هم رفت. این خانم ایرانی که فارغالتحصیل رشته معماری از دانشگاه استکهلم بود، در اجرای سفارشهای کارش در سوئد، از هنرهای اصیل ایرانی استفاده میکرد. او که کارهای مرا در فضای مجازی دیده بود، پیام داد و گفت: همه این آثار، کار دست خودتان است؟ اگر طرح بدهیم، با آینه برایمان اجرا میکنید؟ با استقبال از این تجربه جدید، یک کار برایش آماده و ارسال کردم. اینطور بود که پای آینهکاریهای ما به سوئد هم رسید.»
استاد سعید در تکمیل صحبتهای برادرش، از راز ماندگاری هنر آینهکاری ایرانی و ماندگاری امثال خودشان در این مسیر اینطور میگوید: «چند سال قبل، پیشنهاد آینهکاری دو کلیسا در ترکیه به من پیشنهاد شد اما نپذیرفتم. وقتی با برادرم به ژاپن رفته بودیم هم میگفتند شما با این هنر میتوانید پول پارو کنید. اما اغلب پیشنهادها برای تزیین کابارههایشان بود که حتی به آنها فکر هم نکردیم. ما که علاوهبر خانواده مذهبی، زیر نظر استادان مومنی هم پرورش پیدا کردیم، دلمان میخواهد از هنرمان برای خدمت به خانه خدا و آستان اهل بیت(ع) استفاده کنیم.»*(هنرمندان در حال آینه کاری حرم مطهر امام حسین(ع) در کربلا)
وقتی مرا به ضیافت آینهها در بهشت کربلا دعوت کردند…
«لطف خدا و عنایت اهل بیت(ع) همیشه شامل حال ما بوده که دوران درخشان کارنامه ۴۰ ساله ما در هنر آینهکاری، در حرمهای متبرک عراق و سوریه و ایران ثبت شده. من علاوهبر نجف، افتخار آینهکاری در کربلا را هم داشتهام. خوب یادم است روزهای آخر کار در حرم امیرالمومنین(ع) وقتی یک شب جمعه به کربلا مشرف شده بودم، با دیدن نیروهای ستاد بازسازی عتبات عالیات که در حرم امام حسین(ع) مشغول سنگکاری و کاشیکاری بودند، آهی از سر حسرت کشیدم و از ته دل آرزو کردم یک روز قسمتم شود در کربلا کار کنم.*(اولین حضور استاد سعید نادری فر در کربلا برای آینه کاری)
تازه یک هفته از برگشتنم به ایران میگذشت که تلفنم زنگ خورد. از آن طرف خط گفتند: آینهکاری نجف، کار شماست؟ تشریف بیاورید دفتر ستاد بازسازی عتبات عالیات گپوگفتی داشته باشیم. وقتی گفتند: طرح آینهکاری حرم آقا اباعبدالله(ع) را در دستور کار داریم، میآیید؟ من دیگر چیزی نمیشنیدم. فقط توانستم بگویم: با هر شرایطی که شما بگویید…باورم نمیشد آقا اینقدر زود جوابم را داده باشند. اینطور بود که در فاصله سالهای ۹۲ تا ۹۴، توفیق آینهکاری در بهشت کربلا نصیبم شد… قرعه فال برای آینهکاری در حرم مطهر آقا موسی بن جعفر(ع) در کاظمین و بعد، حرم حضرت معصومه(س) در قم هم به همینترتیب به نام ما افتاد.»
کاش جوانان امروز، میراثدار هنر آینهکاری باشند
دوباره برمیگردم به خبری که بهانه بازخوانی خاطرات برادران نادری فر بوده و میگویم: فکر میکنید ثبت جهانی هنر آینهکاری ایران میتواند در معرفی این هنر به جوانان خودمان هم موثر باشد و انتقال این میراث به نسل جوان جامعه ایران را تسهیل کند؟ استاد سعید نادری فر فوری میگوید: «بله، حتما. با توجه به علاقه نسل جوان ما به فضای مجازی، وقتی خبر این ثبت جهانی و عکسها و فیلمهای مرتبط با هنر زیبای آینهکاری را در شبکههای اجتماعی و یوتیوب و… ببینند، حتما توجهشان جلب میشود و برای بیشتر دانستن درباره این هنر اصیل ایرانی کنجکاو میشوند.» میپرسم: یعنی میتوانیم امیدوار باشیم جوانان به سمت این هنر بیایند و مثل نسل شما که از ابتدای جوانی وارد دنیای آینهکاری شدید، این هنر را ادامه دهند؟ این بار استاد مکث میکند و بعد از کمی تامل میگوید: «البته همین حالا هم، جوانانی داریم که در عرصه هنر آینهکاری فعال هستند اما واقعیت این است که جوانان امروز بیشتر علاقهمند به مادیات هستند اما جوانان نسل ما چندان اهل مادیات نبودند. جوانان امروز دوست دارند راحت و سریع به پول برسند درحالیکه هنر زیبا و شیرین آینهکاری، هنر پرزحمتی است که به صبوری نیاز دارد.»
استاد حسین نادری فر هم با تاکید بر اینکه این هنر زیبا واقعا به عشق، صبر و مداومت نیاز دارد، میگوید: «من، سال آخر دبیرستان بودم و برای کنکور درس میخواندم که به پیشنهاد مرحوم استاد حاج محمد نوید به کارگاه آینهکاری ایشان رفتم. با خودم گفتم: این مدت در کنار درس خواندن، موقتی میروم کارگاه آینهکاری و مهارتی یاد میگیرم. اما یک ماه آزمایشی همان و ۴۲سال ماندگار شدن در این کار، همان! من، کارم را در ۱۸سالگی در طرح آینهکاری مسجد «مردانه» صحن حضرت عبدالعظیم(ع) شروع کردم. خوب است بدانید فقط کار همان مسجد مردانه، ۱۱ ماه طول کشید…»*(آینه کاری رواق شیخ ابوالفتوح رازی در حرم حضرت عبدالعظیم(ع))
هنری که به ارزش ریالی خانه شما اضافه میکند!
«جدیدترین کارهایم در آستانهای نورانی اهل بیت(ع)، آینهکاری دو رواق حرم حضرت عبدالعظیم(ع) بوده؛ رواق امام خمینی و رواق شیخ ابوالفتوح رازی. خوب است بدانید در رواق شیخ ابوالفتوح، تلفیقی از گچبری، نقاشی و آینه کار کردیم که سبک جدیدی است.»*(سبک های سنتی و مدرن آینه کاری و تلفیق آینه کاری و گچ بری در ساختمان های مسکونی)
استاد سعید نادری فر با اشاره به استقبال مردم از این نوآوری در آینهکاری، در پایان میگوید: «ما آینهکاری در این سبک جدید را در خانهها و ویلاهای شخصی هم اجرا میکنیم. کم نیستند هموطنانی که علاقهمندند خانه مسکونیشان با این هنر چشمنواز ایرانی تزیین شود. البته اشتباه نشود ها؛ تصور نکنید این موضوع، مختص خانهها و ویلاهای بزرگ است. ما در آپارتمان ۱۰۰ متری هم، آینهکاری میکنیم.اینجا خوب است به یک نکته مهم اشاره کنم. آینهکاری و گچبری، همیشه روی ارزش ملک شما حساب میشود. یعنی اگر قیمت واحد ۱۰۰ متری شما مثلاً ۲۰ میلیارد تومان باشد، با انجام آینهکاری و گچبری و این قبیل هنرها، ارزش همان واحد تا ۲۲ میلیارد تومان افزایش پیدا میکند. بنابراین اجرای تزیینات معماری مثل آینهکاری، درواقع هزینه محسوب نمیشود بلکه به ارزش ملک شما اضافه میکند.»
منبع: فارس