وضعیت مخاطب رسانه در ایران چگونه است؟

 نمایشگاه مطبوعات که بعد از چند سال توقف، کار خود را از ۲۹ بهمن آغاز کرد بعد از ظهر چهارشنبه (دوم اسفند) به کار خود پایان داد. این نمایشگاه که امسال با عنوان “نمایشگاه رسانه‌های ایران” برگزار شد، نامی آشنا برای اهالی مطبوعات و گروه‌هایی از مردم است و می‌توان گفت به رغم فراز و فرود‌های بسیار، تا حدودی توانسته در میان رخداد‌های فرهنگی کشور، جایگاهی برای خود دست و پا کند؛ جایگاهی که از همان اولین دوره اش به سال ۱۳۷۲ در کنار نمایشگاه کتاب به دست آمد. برخی حتی گمان نمی‌کردند نمایشگاه مطبوعات بتواند برای خود هویتی مستقل به دست آورد. این گمانه زنی، هرقدر جلوتر می‌آمدیم و جریان رسانه‌ای کشور، بیشتر با بحران مخاطب روبرو می‌شد قدرت افزون تری می‌یافت. نمایشگاه مطبوعات، اما سیزده سال بعد از اولین حضور، یعنی در سال ۱۳۸۵ توانست مستقل شود و از آن پس هر سال در فهرست نمایشگاه‌های فرهنگی کشور قرار گرفت.

شروع، توقف، و استمرار یک اقدام فرهنگی

روال معمول برگزاری سالانه نمایشگاه مطبوعات تا سال ۱۳۹۶ ادامه داشت. بعد از این سال به دلایل مختلفی نمایشگاه مطبوعات تعطیل شد. مهم‌ترین دلیلی که برای این تعطیلی اعلام شد، بالا بودن هزینه برگزاری نمایشگاه بود. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دی ماه ۱۳۹۶ به انتشار فهرست هزینه‌های نمایشگاه در ۵ دوره آخر آن اقدام کرد. بر این اساس، نمایشگاه بیست و سوم که در سال ۱۳۹۶ برگزار شد، ۳ میلیارد و ۵۰۱ میلیون و ۹۰۰ هزار تومان هزینه در بر داشت. نمایشگاه سال ۱۳۹۵ که نمایشگاه بیست و دوم محسوب می‌شد نیز هزینه‌ای تقریبا مشابه معادل ۳ میلیارد و ۱۴۸ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان داشت. هزینه نمایشگاه بیست و یکم در سال ۱۳۹۴، ۲ میلیارد و ۷۸۶ میلیون تومان بود و سال ۱۳۹۳ نیز ۲ میلیارد و ۳۹۴ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان برای نمایشگاه مطبوعات هزینه شد. آخرین مجموعه از هزینه‌های اعلام شده مربوط به سال ۱۳۹۱ بود که در این سال نوزدهمین نمایشگاه مطبوعات، ۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان هزینه داشت که بیشترین هزینه‌ای بود که طی دوره‌های مورد نظر برای نمایشگاه صرف شده بود. 

اعلام فهرست هزینه‌ها این سوال اساسی را ایجاد کرد که اصولا نمایشگاهی که در ابتدا با هدف ارتباط مستقیم مردم با اهالی رسانه برگزار شده است، آیا توجیه کننده چنین هزینه‌ای است یا خیر. این در حالی است که نمایشگاه‌ها اساسا اهداف تجاری را نیز دنبال می‌کنند و به دنبال فروش بیشتر محصولات از طریق ارتباط مستقیم با مخاطب و نیز برند سازی محصول هستند. حالا کالای فرهنگی ارائه شده در نمایشگاه مطبوعات تا چه حد می‌توانست برای این حوزه سودآوری داشته باشد، آن هم در حالی که ظهور شبکه‌های اجتماعی تا حد زیادی اقبال مردم به مطبوعات و رسانه‌ها را کم کرده بود.

 این توجیهات، دست به دست هم داد تا نمایشگاه مطبوعات را به تعطیلی بکشاند. در نتیجه از سال ۱۳۹۷ نمایشگاهی برای مطبوعات برگزار نشد. یکسال بعد، با شیوع و همه گیری بیماری کرونا، دلیل دیگری برای این توقف فعالیت ظاهر شد، اما حتی با فروکش کردن این بیماری هم دیگر کسی به صرافت برپایی نمایشگاه مطبوعات نیفتاد.

امسال، اما پس از ۶ سال وقفه، بیست و چهارمین نمایشگاه رسانه‌های ایران برگزارو با استقبالی گرم و قابل توجه از سوی مردم و اهالی رسانه و مدیران سطوح مختلف مواجه شد. در شرایطی که رسانه‌ها خصوصا رسانه‌های مکتوب، با بحران مخاطب دست و پنجه نرم می‌کنند رونق نسبی نمایشگاه امسال رسانه‌ها نشان داد که قهر مردم با رسانه ها، تصور الزاما صحیحی نیست. در بسیاری از غرفه‌های نمایشگاه، حلقه گفتگو‌هایی گرم و پرشور میان مراجعان و مخاطبان با نویسندگان و مدیران هر رسانه شکل گرفت. به این اعتبار شاید ریشه‌های واقعیتی به نام “کسادی بازار مطبوعات” را باید جایی غیر از قهر مردم با رسانه‌ها جست و جو کرد. در نمایشگاه امسال، بیش از ۶۰۰ واحد خبری، خبرگزاری، روزنامه و انسان‌رسانه حضور داشتند که تقریبا تمام آن‌ها روز‌های نسبتا شلوغ و پرمراجعه کننده‌ای را تجربه کردند. این در حالی است که در اولین دوره برگزاری نمایشگاه مطبوعات در سال ۱۳۷۲ مجموعا ۲۰۰ رسانه حضور داشتند. این رشد کمّی با توجه به فراگیر شدن شبکه‌های اجتماعی و اقبال مخاطبان به آن‌ها می‌تواند جنبه رقابتی داشته باشد. 

نکته قابل توجه این است که نمایشگاه مطبوعات، علاوه بر آنکه محلی برای تعامل مردم با رسانه‌هاست، مکانی برای گردهمایی و رایزنی خود اهالی مطبوعات و رسانه نیز هست و نوعی دید و بازدید و تبادل تجربیات و ایده‌ها برای آن‌ها محسوب می‌شود. البته در این میان، دولتمردان و مسئولان و صاحب منصبان هم اشتیاق فراوانی برای حضور در غرفه‌های مختلف این نمایشگاه دارند. 

نمایشگاه‌های جهانی برای اهالی رسانه 

 شاید برای شما نیز این سوال پیش بیاید که آیا برگزاری نمایشگاه مطبوعات به این شکل در سایر نقاط جهان نیز رایج است یا خیر. با بررسی نمایشگاه‌های برگزار شده در حوزه مطبوعات می‌توان فهمید که برگزاری نمایشگاه مطبوعات به سبک و سیاق ایران، چندان در دنیا مرسوم نیست و بیشتر نمایشگاه‌های عکس خبری در این حوزه در دنیا برگزار می‌شود. همانطور که گفته شد فرم نمایشگاهی برای رسیدن به اهداف خاصی اجرا می‌شود که سودآوری در حوزه مورد نظر در این زمینه بسیار دارای اهمیت است. مطبوعات چاپی نیز از آنجا که با توجه به دیجیتال شدن منابع خبری، ضعیف‌تر از قبل شده‌اند، چندان برای برگزاری چنین رویداد‌هایی توجیه پذیر نیستند. البته هرچند مطبوعات کاغذی تا حدودی از این جرگه عقب مانده‌اند، اما رسانه‌های دیجیتیال همچنان می‌توانند جایگاه مناسبی در برپایی این نمایشگاه‌ها داشته باشند همانگونه که در جهان برپایی نمایشگاه‌هایی از این دست رایج است.

جشنواره جهانی رسانه BANFF از قدیمی‌ترین نمایشگاه‌هایی است که در زمینه رسانه‌های دیجیتال و تصویری در جهان برگزار می‌شود و هر ساله به معرفی رسانه‌های برتر جهان می‌پردازد. این جشنواره در کانادا برگزار می‌شود و سالانه بیش از هزار شرکت کننده از بیش از ۴۰ کشور در آن حضور دارند و در نهایت رسانه‌های برتر در آن انتخاب و معرفی می‌شوند. 

 نمایشگاه رسانه‌های جهانی (The festival of Media Global) نیز از دیگر نمایشگاه‌های جهانی در زمینه رسانه است که آن هم بیشتر بر رسانه‌های دیجیتال متمرکز است. این نمایشگاه از سال ۲۰۰۷ آغاز به کار کرده و وب‌سایت‌ها و شبکه‌های خبری همچون بی بی سی، یورونیوز، فاکس‌نیوز، نشنال‌جئوگرافیک و یاهو همه ساله در آن شرکت دارند. در این نمایشگاه چهره‌های تاثیرگذار در زمینه رسانه و ارتباطات، استراتژیست‌ها و سرمایه‌داران عرصه رسانه گرد هم جمع می‌شوند. این نمایشگاه را می‌توان مقصد بسیاری از آژانس‌های بین‌المللی، صاحبان رسانه‌ها، شرکت‌های تکنولوژی و نوآوران حوزه دیجیتال دانست.

از دیگر جشنوراه‌های مهم در این زمینه، جشنواره رسانه‌های جهان (World Media Festival) است که از سال ۲۰۰۰ در هامبورگ آلمان آغاز به کار کرده و رقابتی جهانی برای رسانه‌های مدرن به شمار می‌آید. در این جشنواره البته بخشی هم به رسانه‌های چاپی اختصاص دارد.

برگزاری نمایشگاه مطبوعات در ایران و جهان، و استقبال گسترده رسانه‌ها برای مشارکت در آنها، به خودی خود نشان از این دارد که اهالی رسانه، خواه در شکل کلاسیک و چاپی اش و خواه در قالب رسانه‌های نو و دیجیتال، می‌خواهند اعلام کنند مطبوعات همچنان زنده اند و نفس می‌کشند. از سوی دیگر، اما اگر رسانه‌ها در مسیر جلب اعتماد مخاطبان هوشمند امروز تلاش نکنند توفیقی برایشان متصور نیست. رخدادی با عنوان نمایشگاه رسانه‌های ایران، وقتی با اقبال عمومی گسترده‌تر مواجه خواهد شد که مردم، روند نوسازی در نظام رسانه‌ای و مطبوعاتی کشور را به طور مصداقی در آن ببینند. تجربه امسال نمایشگاه رسانه‌های ایران نشان داد که مردم با مطبوعات قهر نیستند و خود را از آن‌ها بی نیاز نمی‌دانند. به این اعتبار شاید ریشه‌های “بحران مخاطب” در بازار مطبوعات کشور را در جا‌های دیگری بتوان یافت. نظام رسانه‌ای ایران، بالقوه مخاطبانی میلیونی دارد. نیازسنجی و تأمین خوراک مناسب، می‌تواند این مخاطبان میلیونی را بالفعل کند.

منبع: نورنیوز