پادکست |جریان شناسی سیاسی انتخابات پارلمانی آینده عراق

گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم ـ  چهل و چهارمین شماره از پادکست «در عمق» که به بررسی مهم‌ترین روندها، تحولات و همچنین شخصیت‌ها در غرب آسیا می‌پردازد، روز یکشنبه ۱۷ فروردین ماه ۱۴۰۴ ضبط و منتشر شد. در این شماره «علیرضا مجیدی» به جریان‌شناسی انتخابات پارلمانی آتی عراق پرداخته است.

 

 

در عراق، برخلاف لبنان، از ابتدا کرسی‌ها بین طوایف تقسیم‌بندی نشده است؛ به این صورت که مشخص شود هر فرد باید به یک طایفه مشخصی در هر حوزه انتخاباتی رأی دهد. انتخاب کرسی‌ها مشخص است، اما در داخل هر حوزه انتخاباتی می‌توان به هر لیستی رأی داد.

واقعیت این است که عراق از زمان تأسیسش با قیام شیعیان تحت عنوان «ثوره العشرین» (انقلاب سال ۱۹۲۰) همراه بود، اما قدرت به دست اهل سنت افتاد. از آن زمان رویکرد طایفه‌گرایی در سیاست عراق جاری بوده است. در کشوری که شیعیان اکثریت بودند، همواره رأس قدرت سنی بود تا اینکه سرانجام در سال ۲۰۰۳ نیروهای خارجی اشغالگر این کشور را تصرف و حکومت وقت را سرنگون کردند.

بعد از آن، دو سال طول کشید تا قانون اساسی جدید نوشته شود. طبیعتاً در فضایی مبتنی بر رأی مردم و دموکراسی، طایفه‌ای که اکثریت را دارد، آرا را به سود خود جلب می کند. اما نتیجه آن دورانی بود که در فرهنگ سیاسی مردم عراق، نگاه طایفه‌ای رسوخ پیدا کرد.

 

تاریخچه انتخابات در عراق پس از ۲۰۰۳

در سال ۲۰۰۵ دو انتخابات برگزار شد. سپس در سال‌های ۲۰۱۰، ۲۰۱۴، ۲۰۱۸ و ۲۰۲۱ نیز انتخابات‌های بعدی برگزار شدند. تا کنون، ۶ انتخابات سراسری پارلمانی در عراق برگزار شده است. به جز یک دوره در سال ۲۰۱۰ و فهرست آقای ایاد علاوی،، در تمامی این ادوار همواره اقبال عمومی به لیست‌هایی بوده که مخصوص یک طایفه خاص بودند. در همان سال ۲۰۱۰ در مجموع ایاد علاوی با ۹۱ کرسی در برابر لیست‌های دوم و سوم شیعی (که به ترتیب ۸۹ کرسی و ۷۰ کرسی به دست آوردند) پیروز شد، اما با اختلاف تنها دو کرسی نسبت به لیست دوم حائز رتبه نخست شد.

در همان دوره هم اگر آرای تفکیکی استانی را بررسی می‌کردیم، فهرست علاوی در استان‌های سنی‌نشین اول شد، اما در ۹ استان شیعه‌نشین (که در اپیزود چهل و سوم معرفی شدند) در هیچ کدام پیروز نشد. یعنی حتی در همان دوره هم اقبال به لیست‌های طایفه‌ای بالا بود، اما یک لیست فراطایفه‌ای توانست در استان‌های شیعه‌نشین آرای دوم یا سوم را کسب کند و به کمک آرای بالا در استان‌های سنی‌نشین، و البته ساختار فراطایفه‌ای، نهایتاً در مجموع با اختلاف دو کرسی حائز رتبه اول شود.

 

فهرست ایاد علاوی، یک استثنا در سیاست طایفه‌ای عراق

نکته قابل توجه آن که در همان سال شخص ایاد علاوی که خود شخصیتی شیعه است با احزاب اصلی اهل سنت متحد شد و یک فهرست تقریباً واحد تشکیل دادند. این لیست تقریباً واحد اهل سنت، سرلیستی شیعه داشت. افراد شیعه دیگری نیز در این لیست وجود داشتند، از جمله محمد توفیق علاوی که اکنون برخی درباره نخست‌وزیری او در دولت آینده گمانه‌زنی می‌کنند.

این فهرست توانست در استان‌های شیعه‌نشین، در همه استان‌ها یا دوم یا سوم شود و در رقابت شدید بغداد و استان‌های سنی‌نشین پیروز شود و در مجموع با اختلاف دو کرسی جایگاه اول را به دست آورد.

 

تداوم سیاست طایفه‌ای در انتخابات عراق

اگر این استثنای سال ۲۰۱۰ را در نظر نگیریم، در تمام ادوار بلا استثنا فهرست‌های طایفه‌ای رأی آوردند. حتی فراتر از انتخابات پارلمانی، در انتخابات‌های شوراهای استانی در استان‌هایی که ترکیب جمعیتی مشترک دارند (که در اپیزود چهل و سوم درباره آن صحبت شد)، مانند استان بغداد و استان دیاله که هم شیعیان و هم سنی‌ها جمعیت انبوهی در اختیار دارند، یا در استان کرکوک که رقابت عرب، کرد و ترکمن بسیار بارز است، در انتخابات شوراهای استانی نیز معیار طایفه، بسیار معنادار است.

علاوه بر این‌ها، یک رفراندوم قانون اساسی در عراق برگزار شد که در آن نیز رد پای رویکرد طایفه‌ای کاملاً پررنگ بود. در استان یکدست سنی‌نشین الانبار، اکثریت قاطع رأی منفی دادند. در استان صلاح‌الدین که سنی‌ها اکثریت را در اختیار دارند، باز هم اکثریت قاطع رأی منفی دادند. در استان نینوا که وزن سنی‌ها کمتر می‌شود اما همچنان اکثریت نسبی دارند، اکثریت نسبی رأی منفی دادند. در عوض، در استان‌های شیعه‌نشین و کردنشین، رأی مثبت کاملاً بارز بود.

 

ائتلاف‌های فراطایفه‌ای

در فرهنگ سیاسی عراق، اصطلاحی داریم به نام «تحالفات عابره للطائفیه»، یعنی پیمان‌هایی که از نگاه طایفگی فراتر رفته‌اند، چرا که تا روز رأی‌گیری، نگاه طایفه‌ای در رأی‌دهنده عراقی بسیار پررنگ است.

به این جهت، یک ناظر واقع‌بین خارجی باید نگاه طایفه‌ای را در تحلیل انتخابات لحاظ کند. رفتار یک رأی‌دهنده شیعه با یک رأی‌دهنده سنی کاملاً متفاوت است. اگر می‌خواهیم دقتمان را بالا ببریم، باید به این تفکیک‌ها توجه کنیم.

 

معنای واژه «طایفه» در بافت عراق

وقتی می‌گوییم «طایفه‌ای»، منظور لزوماً مذهب نیست، بلکه هم مذهب و هم نژاد می‌تواند این تفکیک را ایجاد کند. کرد سنی و عرب سنی از لحاظ مذهبی یکسان‌اند، اما از لحاظ نژادی متفاوت‌اند و دو طایفه‌ای هستند که با یکدیگر رقابت جدی دارند، به ویژه در استان کرکوک.

از سوی دیگر ترکمن‌ها نسبت شیعه و سنی‌شان نزدیک به هم است، اما اکثریتشان نگاه نژادی دارند نه مذهبی. البته در میان آنهایی که متعصب مذهبی هستند، این تفکیک مذهبی هم دیده می‌شود.

 

 

در نتیجه می‌توان گفت واژه «طایفه» به آن وجه هویتی تمایزبخش اشاره دارد که گاهی در قالب مذهب خود را نشان می‌دهد و گاهی در قالب نژاد.

پایان