تا پیش از شهریور ۱۴۰۱، فیلترینگ داشتیم، سرعت و کیفیت اینترنت به اندازه کافی بالا نبود و سرویس‌های داخلی نیز مدت کمی بود که شکل گرفته بود و کم‌کم داشت به بلوغ می‌رسید. اما ناگهان همه‌چیز تیره‌و‌تار شد. ماجرای تلخ مهسا امینی که درست دو سال پیش اتفاق افتاد، به ماجراهایی انجامید که یکی از تبعات آن سرکوب شدید شبکه‌های اجتماعی بود.
تا ۱۴۰۱ با اینترنتمان با همان وضعیت اسف‌بارش، با کابل‌هایی که وقت و بی‌وقت زیر لنگر کشتی یا دندان کوسه گیر می‌کرد، سر می‌کردیم. راضی نبودیم اما به فکر دست‌درازکردن به سرویس‌های خارجی هم نبودیم. تااینکه پاییز دو سال پیش، قطعی گسترده اینترنت و شدت‌گرفتن فیلترینگ جان به سرمان کرد و همان روزها بود که خبر فعال شدن اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در آسمان ایران منتشر شد. از دوم مهرماه که ایلان ماسک نخستین بار خبر فعال شدن اینترنت آسمانی‌اش را داد، فقط سه ماه طول کشید تا براساس توییت دوباره خود او در روز ششم دی‌ماه، تعداد سامانه‌های فعال استارلینک در ایران به یکصد دستگاه برسد.
رؤیاپردازی در عصر فضای مجازی
آن روزها، بسیاری هشدار دادند که روزهای محدودسازی به سر آمده و دیگر جواب نمی‌دهد؛ که استارلینک امروز آمده و سرویس‌های دیگر نیز در راه‌اند و در آسمان نمی‌توان دیوار کشید. اما دولت گوشش بدهکار نبود. دولت سیزدهم طی سه سال فقط کابل زیر خاک خواباند و تقصیر سرعت پایین اینترنت را به گردن کم‌کاری دولت قبل انداخت. درباره فیلترینگ نیز دولت عملاً مسئولیت را از خود ساقط می‌دید. نهادهایی مثل شورای‌عالی فضای مجازی نیز در فضای مجازی به سر میبرد و رؤیای مذاکره با پلتفرم‌های بزرگ و شرکت‌های ماهواره‌ای را در سر می‌پروراند. این‌طور شد که اینترنت دیگر هرگز آنچه باید می‌بود، نشد.
حالا امید تازه‌ای در دل مردم که خواهان دسترسی به اینترنت آزاد بودند، پدید آمده بود؛ البته این امکان هم ارزان و سهل‌الوصول نبود؛ به همین دلیل هم هرگز به‌صورت جدی مطرح نشد.
ایستادن در برابر امواج
دولت سیزدهم تلاش زیادی کرد تا راه استارلینک را به ایران سد کند. وزارت ارتباطات موفق شد از طریق ارائه شکایتی در اتحادیه جهانی ارتباطات راه‌دور، استارلینک را وادار به رعایت قوانین سرزمینی کشور کند. «عیسی زارع‌پور»، وزیر وقت ارتباطات و فناوری اطلاعات، همان دی‌ماه ۱۴۰۱ گفته بود: «ایران از فعال شدن اینترنت ماهواره‌ای در کشور استقبال می‌کند؛ به شرط اینکه قواعد سرزمینی ایران را رعایت کنند و قواعد سرزمینی ایران نیز به شرکت‌هایی مانند استارلینک، وان‌وب و سایر اپراتورهای فعال در این زمینه ارسال شده است.»
فروردین امسال نیز ایران با کمک گروهی از وکلا از ITU درخواست کمک کرده بود که جلوی ورود استارلینک به کشور گرفته شود اما بنا به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، مقابله با استارلینک به‌دلیل پیشرفت این فناوری دشوار است.
سلفی تهران با استارلینک
طی دو سال گذشته، استفاده از پایانه‌های دریافت اینترنت ماهواره‌ای استارلینک موضوعی بوده که هر از چندگاهی مطرح شده و هیچ‌گاه جدی نبوده است. اما با روی‌کارآمدن دولت چهاردهم، موضوع ناکارآمدی روش محدودسازی اینترنت داغ شد و ناگهان شبکه‌های اجتماعی پر شد از تصاویر و ویدئوهایی از راه‌اندازی استارلینک در ایران. در یک ماه اخیر، عکس‌هایی از راه‌اندازی استارلینک با منظره برج میلاد، در کنار دریاچه چیتگر و سایر محلات شمال و شرق و غرب شهر تهران منتشر شده است. هم‌زمان اخباری درباره تجهیز تعدادی از ساختمان‌های شهرهای بزرگ به اینترنت ماهواره‌ای و استفاده اشتراکی از آن به گوش می‌رسد.
این شواهد نشان می‌داد باوجود همه ممنوعیت‌ها و اظهار نگرانی‌ها مقامات، دیش‌های استارلینک راه خودشان را به ایران باز کرده و به‌سرعت درحال گسترش کاربری هستند. به گفته منابع آگاه، سلیمانیه عراق و مرزهای جنوبی راه‌های اصلی قاچاق دستگاه‌های گیرنده اینترنت ماهواره‌ای به ایران هستند.
در روزهای اخیر، اسکرین‌شاتی از نقشه ایران که از وب‌سایت satellitemap.space گرفته شده است، نیز دست‌به‌دست می‌شود. این تصویر تعداد نقاط فعال استارلینک را در ایران نشان می‌دهد. البته این وب‌سایت وابسته به استارلینک یا اسپیس ایکس نیست و داده‌های آن براساس خوداظهاری کاربران جمع‌آوری می‌شود؛ بنابراین آمار آن نیز قابل‌استناد نیست. گزارش‌های دیگری نیز منتشر شده که مدعی است حدود۲۰ هزار پایانه استارلینک فعال در ایران وجود دارد.
بازار خاکستری و پر از کلاهبردار
اگرچه استفاده از اینترنت ماهواره‌ای براساس قوانین کشور جرم نیست، این تجهیزات غیرقانونی وارد کشور می‌شود و مشمول قوانین مقابله با قاچاق است. از سوی دیگر، حاکمیت نیز در شرایط فعلی تمایلی به گسترش این ابزار نشان نمی‌دهد. همین موضوعات موجب شده بازار پایانه‌های استارلینک پرریسک و پرابهام باشد. نه‌تنها قیمت این محصول مشخص نیست، بلکه بسیاری از عرضه‌کنندگان آن نیز رسماً کلاهبردارند.
گزارش‌هایی به دست خبرنگار دیجیاتو رسیده که نشان می‌دهد برخی مدعیان فروش این پایانه‌ها با استفاده از خلأ قانونی موجود مبلغی به‌عنوان پیش‌پرداخت از خریداران می‌گیرند و هیچ کالایی هم تحویل نمی‌دهند. مواردی هم دیده شده که جعبه خالی به خریدار تحویل داده شده است.
این در حالی است که خرید تجهیزات و اشتراک استارلینک هم در ایران قیمت مشخصی ندارد. خرید تجهیزات دریافت اینترنت ماهواره‌ای که قیمت رسمی آن ۵۰۰ تا ۶۰۰ دلار است، برای کاربران ایرانی در بهترین حالت ۱۳۰۰ دلار آب می‌خورد و مواردی از فروش این تجهیزات به قیمت بیش از ۲هزار دلار هم شنیده شده است. از سوی دیگر، ازآن‌جایی که خرید اشتراک برای کاربران ایرانی تعرفه مشخصی ندارد، قیمت ماهانه آن از ۵۰ دلار تا ۱۲۰ دلار متغیر است.
ملاقات با فروشنده تجهیزات استارلینک
خبرنگار دیجیاتو برای شفاف‌کردن وضعیت خریدوفروش استارلینک، با یکی از فعالان این بازار ارتباط برقرار کرد و به‌صورت اینترنتی با او گفت‌وگو کرد. این فروشنده حتی حاضر شد یک دستگاه پایانه استارلینک را به طریقی به دست ما برساند. دستگاه به دست ما رسید اما ترجیح دادیم بررسی آن را به زمان دیگری موکول کنیم.
این عرضه‌کننده استارلینک در روزهای اخیر فعالیتش را در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها گسترش داده و ویدئوهای متعددی از نصب پایانه‌های دریافت اینترنت ماهواره‌ای برای مشتریان به اشتراک می‌گذارد. همچنین در کانال تلگرامی خود، توصیه‌هایی نیز برای خرید امن این تجهیزات ارائه کرده و می‌گوید کاربران با رعایت این توصیه‌ها، می‌توانند ریسک کلاهبرداری را کاهش دهند.
او همچنین در ویدیوهایی که برای دیجیاتو ارسال کرده، فرایند ثبت و فعال‌سازی این دستگاهها را کامل شرح داده است.
سؤال اول ما درباره قیمت این تجهیزات بود. او توضیح می‌دهد که این دستگاهها را در دبی ۵۰۰ دلار می‌خرد اما باتوجه‌به هزینه‌های مرتبط ازجمله هزینه خودروهای شوتی و سایر «هزینه‌های ارسال تا تهران!»، درنهایت هزینه هر دستگاه پایانه استارلینک برای تحویل در تهران به ۱۲۰۰ دلار می‌رسد و عرضه‌کننده نیز بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ دلار روی هر دستگاه سود محاسبه می‌کند.
این عرضه‌کننده می‌افزاید برای خرید اشتراک نیز از اندونزی اقدام می‌شود که هزینه اشتراک آن ماهانه حدود ۵۵ دلار است. فعال‌سازی سرویس هم به‌صورت رومینگ در سطح آسیا خواهد بود؛ به‌این‌ترتیب هر جای این قاره امکان استفاده از تجهیزات دریافت میسر است.
این عرضه‌کننده هم از داغ شدن موضوع استارلینک در شبکه‌های اجتماعی تعجب می‌کند و می‌گوید آن‌قدر تقاضا زیاد شده که قادر به تأمین کالا نیست!
او تحلیل خودش را هم دارد: «طیفی در حاکمیت می‌خواهد فیلترینگ را بردارد و طیف دیگر مقاومت می‌کند. اینترنت ماهواره‌ای هم اهرمی است برای توجیه رفع فیلتر.»
برآورد او این است که تعداد پایانه‌های استارلینک فعال در ایران از ۱۰ هزار دستگاه فراتر رفته: «من که فعال خرده‌پا در این بازار هستم. فروشندگان عمده‌ای داریم که کانال تلگرامشان بیش از ۲۰۰ هزار دنبال‌کننده پروپاقرص و پولدار دارد. تبلیغات گسترده‌ای هم می‌کنند. حدس می‌زنم به بخش قابل‌توجهی از این دنبال‌کننده‌ها دستگاه فروخته‌اند.»
او درمورد آمار فروش این دستگاهها می‌گوید: «بیشترین فروش ما در حاشیه شهرهاست که دسترسی کمتری به اینترنت پرسرعت دارند. کارخانه‌ها در شهرک‌های صنعتی و برخی هتل‌ها در شهرهای مسافرپذیر مشتری خوب ما هستند. همچنین فروش در شهرهایی مانند شیراز و اصفهان روبه‌رشد است.»
به گفته او، مشتریان استارلینک افرادی هستند که کسب‌وکارشان به اینترنت وابسته است. افرادی مانند ادمین کانال‌های پرطرفدار در شبکه‌های اجتماعی به‌ویژه یوتیوب، دولوپرها و فریلنسرهایی که قطعی اینترنت به آنها زیان‌های سنگینی می‌زند.
او ادعاها درباره گران اینترنت ماهواره‌ای را هم رد می‌کند: «همین الان راه‌اندازی اینترنت فیبرنوری گاهی تا ده‌ها میلیون هزینه کابل‌کشی به کاربر تحمیل می‌کند، خرید روتر و مودم هم هست. علاوه‌براین برای دسترسی به اینترنت فیلترشده با سرعت چندصد مگابیتی باید ۴ تا ۵ میلیون تومان هزینه ماهانه در نظر گرفت. اما استارلینک با سرعت بیش از ۳۰۰ مگابیت‌درثانیه بدون قطعی و فیلتر ماهانه ۳ میلیون تومان (حدود ۵۰ دلار) هزینه دارد.»
وحید فرید: به ماجرا مشکوکم
«وحید فرید»، کارشناس اینترنت و امنیت شبکه، درباره داغ شدن ناگهانی موضوع اینترنت ماهواره‌ای حس خوبی ندارد.
او به دیجیاتو می‌گوید:
«من نگاه مثبتی به قضیه ندارم و نمی‌دانم چرا اینقدر دراین باره جوسازی شده است. مگر اتفاق جدیدی افتاده؟ استارلینک تازه وارد ایران شده؟ من فکر می‌کنم جریانی پشت پرده وجود دارد که می‌خواهد از آب گل‌آلود ماهی بگیرد.»
وحید فرید، کارشناس اینترنت و امنیت شبکه
به عقیده فرید، پشت پرده مطرح شدن ناگهانی استارلینک در سطح وسیع، می‌تواند انگیزه‌های اقتصادی باشد.
این فعال حوزه اینترنت درمورد امنیت استفاده از این تجهیزات نیز می‌گوید: «پیداکردن کاربرانی که از استارلینک استفاده می‌کنند، کار آسانی نیست و باید از راه‌هایی مثل گزارش‌های محلی یا اطلاعاتی که خود فروشنده‌ها در اختیار می‌گذارند، اقدام شود.»
او در این زمینه توضیح می‌دهد: «یکی از روش‌های شناسایی استفاده از آی‌پی کاربر در سرویس‌های ایرانی است. اما خیلی از سرویس‌ها به‌دلیل تحریم‌ها، ترافیک ایران را مسدود می‌کنند و این مسئله شناسایی کاربران را دشوار می‌کند.»
او استارلینک را در بلندمدت راهکار مناسبی برای دسترسی به اینترنت می‌داند اما معتقد است در کوتاه‌مدت راه‌حل قطعی به حساب نمی‌آید.
وحید فرید تأکید می‌کند: «آینده اینترنت در ایران به سیاست‌های دولت و تعاملات بین‌المللی بستگی دارد. اما باتوجه‌به روندهای جهانی و پیشرفت فناوری، معتقدم که دسترسی به اینترنت آزاد‌تر خواهد شد.»
شرط‌‌بندی روی اسب مرده
بررسی‌ها نشان می‌دهد فیلترینگ گسترده و سیاست‌های محدودکننده دولت در حوزه اینترنت، به جای آنکه به اهداف خود برسد، به گسترش استفاده از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در ایران دامن زده است. این پدیده نشان می‌دهد تلاش‌های دولت برای کنترل فضای مجازی نه‌تنها بی‌نتیجه بوده، بلکه علاوه‌بر ایجاد نارضایتی شدید در مردم، گسترش فیلترشکن‌ها و تضعیف امنیت، بازار خاکستری پررونق و خارج از کنترلی نیز به وجود آورده است.
مردم ایران به اینترنت پرسرعت و آزاد نیاز دارند و به‌دلیل محدودیت‌های شدید در دسترسی به اطلاعات و خدمات آنلاین، به‌دنبال راهکارهای جایگزین هستند. روش‌های سنتی کنترلگری ناکارآمدی خود را در همه ابعاد نشان داده‌اند و نمونه اخیر این ناکارآمدی نیز در ماجرای استارلینک بار دیگر خود را نمایان کرده است.
از سوی دیگر، سیاست دولت برای کنترل فضای مجازی عملاً نتیجه عکس داده و مانند هر بازار خاکستری دیگری، همه ابزارهای کنترل را رفته‌رفته از دست دولت خارج و با شیوع انواع کلاهبرداری، مردم را نیز بیش‌ازپیش متضرر می‌کند.
برای ما حتی شمردن تبعات منفی سیاست فیلترینگ نیز سخت است. باید دید تصمیمی برای تغییر این سیاست‌ها وجود دارد یا همچنان تأکید دولتمردان و نهادهای متولی فیلترینگ بر شرط بستن روی اسب مرده خواهد بود.
گفتنی است نهادهایی مانند شورای‌عالی فضای مجازی و پلیس در روزهای اخیر به موج ایجادشده در زمینه استارلینک واکنشی نشان نداده‌اند.
