بازخوانی گفتمان سیاسی در سیره امام سجاد(ع)

چهارمین امام معصوم حضرت علی بن حسین (ع)، ملقب به زین‌العابدین و سیدالساجدین، شخصیتی که جد بزرگوارشان حضرت علی بن ابی‌طالب (ع)، ایشان را بهترین اهل زمین بعد از پدرشان معرفی نموده‌اند، در پنجم شعبان سال ۳۸ هجری در مدینه منوره چشم به دنیا گشودند. مادر مکرمه آن حضرت بنا بر قول صحیح و مشهور، شهربانو، دختر آخرین پادشاه سلسله ساسانی یزدگرد سوم بوده‌اند.

دوران کودکی حضرت، در زمان جد بزرگوارشان حضرت امیرالمؤمنین (ع) و عموی ارجمندشان، امام حسن مجتبی (ع)، گذشت و در زمان نوجوانی تا شهادت پدر بزرگوارشان حضرت امام حسین (ع)، که حدود ده سال به طول انجامید، در خدمت پدر و به همراه حضرت بودند.

حضرت سجاد (ع) در حالی‌که ۲۴ سال سن داشتند، در واقعه کربلا حاضر بودند ولی به علت بیماری در خیمه بستری بود و همراه با اهل بیت، پس از شهادت پدر به اسیری رفتند. ایشان در کاخ یزید خطبه بسیار مهمی ایراد کرد که چهره یزید افشا شد و مردم شام نسبت به ماهیت حادثه کربلا آگاه شدند.

حضرت سجاد (ع) پس از شهادت پدر، به مدت ۳۵ سال یعنی تا سال ۹۴ قمری، در دوران بسیار سخت و خفقان بار خلفای اموی، منصب الهی امامت را به عهده داشتند. امام سجاد (ع) در سال ۹۴ ق. با دسیسه ولید بن عبدالملک مسموم و به شهادت رسید و در جوار عموی بزرگوارشان حضرت امام حسن مجتبی (ع) در بقیع مدفون شدند. صحیفه سجادیه مجموعه‌ای از دعا‌های آن حضرت است که اینک در دست ما به‌عنوان گنجینه‌ای از معارف دینی موجود است.

در ادامه با هدف بررسی اندیشه سیاسی در سیره امام سجاد (ع) با حجت الاسلام محمد حائری شیرازی پژوهشگر قرآن و حدیث، به گفتگو پرداختیم.

 ابتدا بفرمایید که امام سجاد (ع) در دوران امامتشان با چه بحران‌های سیاسی مواجه بودند؟

این پژوهشگر قرآن و حدیث: شهادت جانسوز مبارز خستگی ناپذیر و زینت عبادت کنندگان، امام سجاد (ع) را تسلیت عرض می‌کنم.

امام سجاد (ع) در دورانی زندگی می‌کردند که جامعه اسلامی با بحران‌های شدیدی مواجه بود؛ این بحران‌ها شامل انحطاط اخلاقی، استبداد سیاسی، بدعت در دین و فساد اجتماعی بودند که به دنبال جدایی ملت از ولایت و رهبری معصومین (ع) به وجود آمده بود.

به دلیل اینکه بنی‌امیه توانسته بودند افکار و اعتقادات مردم را تخریب کنند و اسلام مورد ایمان مردم را نیز از بین ببرند، اسلامی که در دوران امام سجاد (ع) بین مردم رواج داشت، اسلام واقعی پیامبر (ص) نبود؛ تحریف‌ها، اشتباهات عمدی و سهوی به قدری در معارف، عقاید، احکام و مقررات اسلامی وارد شده بود که اگر همه این انحرافات را جمع‌آوری کنیم، کتابی ضخیم به دست می‌آید.

خلفا با پرداخت پول، علمای وابسته به دربار را ترغیب به جعل احادیث و صدور فتوا‌های نادرست کرده بودند، مبلغان، قراء و افراد وابسته و سرسپرده به دستگاه حاکمه نیز این اسلام تحریف شده را طی سال‌ها به تمام مناطق اسلامی، به‌ویژه مناطقی که از مرکز اسلام دور بودند، انتقال داده بودند؛ نتیجه این اقدامات، ایجاد یک اسلام نادرست و مسخره بود که امام سجاد (ع) باید آن را تصحیح می‌کرد.

این کار نیز به همان اندازه خطرناک بود؛ زیرا نه تنها با دستگاه سیاسی، بلکه با دستگاه روحانی نیز برخورد داشت. در این شرایط، امام سجاد (ع) به دعا متوسل می‌شد. صحیفه سجادیه مجموعه‌ای از معارف اسلامی است؛ مانند نهج‌البلاغه. کمتر کتاب حدیثی مدونی به اندازه صحیفه سجادیه دربردارنده معارف اسلامی است.

امام سجاد (ع) برای مقابله با این بحران‌ها چه رفتاری انجام دادند؟

این استاد حوزه و دانشگاه: امام سجاد (ع) در طول ۳۵ سال امامت خود، به طور مداوم به مبارزه پرداختند؛ هدف اصلی ایشان تبیین مسئله امامت بود، چرا که در دوران حاکمیت بنی‌امیه، مردم به درستی مفهوم و شرایط امام و رهبر جامعه را نمی‌شناختند. امام سجاد (ع) تلاش کردند تا به صورت عمیق و آرام این مفاهیم را به جامعه اسلامی منتقل کنند. این فعالیت‌ها در دوران اختناق اموی، با خطرات بسیاری همراه بود و امام (ع) با استفاده از تقیه، این مسیر را پیمودند.

یکی دیگر از محور‌های اصلی تلاش‌های امام سجاد (ع) اصلاح فکری و عقیدتی مردم بود. در آن دوران، بنی‌امیه با تحریفات و تبلیغات نادرست، اسلام واقعی را از مردم دور کرده بودند لذا حضرت با استفاده از دعا‌ها و مناجات‌های صحیفه سجادیه، به تربیت معنوی جامعه پرداختند و تلاش کردند تا اسلام واقعی را به مردم بازگردانند. این کار نیز خطرات زیادی داشت، زیرا با دستگاه‌های سیاسی و روحانی حاکم برخورد می‌کرد.

محور سوم فعالیت‌های امام سجاد (ع) به کار‌های مبارزاتی و تشکیلاتی اختصاص داشت. ایشان به جمع‌آوری و سازماندهی یاران و شیعیان خود پرداختند و تلاش کردند تا آنها را به یکدیگر متصل کنند و از جذب شدن به دستگاه‌های حاکم جلوگیری کنند. با این اقدامات، امام سجاد (ع) توانستند شیعیان را در نقاط مختلف جهان اسلام تقویت کنند و تفکر امامت خاندان پیامبر (ص) را گسترش دهند. این تلاش‌ها منجر به افزایش آگاهی و محبت به اهل بیت (ع) در میان مردم شد و در نهایت، دشمن نتوانست در برابر این موج مقاومت کند و به مسموم کردن امام سجاد (ع) متوسل شد.

جایگاه ادعیه در رفتار و عملکرد امام سجاد چیست؟

این کارشناس دینی: امام سجاد (ع) با استفاده از ابزار‌های مختلفی مانند دعا، عبادت و آموزش، به تبلیغ و تبیین اصول دینی و امامت پرداختند. یکی از آثار مهم ایشان صحیفه سجادیه است که مجموعه‌ای از دعا‌ها و مناجات‌هاست و نقش مهمی در تربیت معنوی جامعه داشت.

در یکی از دعا‌های صحیفه سجادیه آمده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اکْفِنِی مَا یَشْغَلُنِی الِاهْتِمَامُ بِهِ، وَ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا تَسْأَلُنِی غَداً عَنْهُ، وَ اسْتَفْرِغْ أَیَّامِی فِیمَا خَلَقْتَنِی لَهُ، وَ أَغْنِنِی وَ أَوْسِعْ عَلَیَّ فِی رِزْقِکَ، وَ لَا تَفْتِنِّی بِالنَّظَرِ، وَ أَعِزَّنِی وَ لَا تَبْتَلِیَنِّی بِالْکِبْرِ، وَ عَبِّدْنِی لَکَ وَ لَا تُفْسِدْ عِبَادَتِی بِالْعُجْبِ، وَ أَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَی یَدِیَ الْخَیْرَ وَ لَا تَمْحَقْهُ بِالْمَنِّ، وَ هَبْ لِی مَعَالِیَ الْأَخْلَاقِ، وَ اعْصِمْنِی مِنَ الْفَخْرِ» (دعای بیستم). این دعا نشان دهنده تأکید امام بر اخلاق و عدالت در جامعه است.

 به نظر شما چرا اندیشه‌های سیاسی امام سجاد (ع) همچنان برای ما اهمیت دارند؟

این پژوهشگر قرآن و حدیث: اندیشه‌های سیاسی امام سجاد (ع) به دلیل جامعیت و عمق آنها همچنان دارای اهمیت هستند. ایشان توانستند در دورانی که جامعه اسلامی با بحران‌های متعددی مواجه بود، راهکار‌هایی ارائه دهند که بر پایه اصول اسلامی استوار بودند و در ابتدای گفتگو ۳ محور اصلی آن را بیان کردیم.

این اندیشه‌ها نه تنها برای حل مشکلات آن دوران بلکه برای هدایت و راهنمایی جوامع امروزی نیز می‌تواند مؤثر باشد. در صحیفه سجادیه، امام به خداوند چنین دعا می‌کنند: «اللَّهُمَّ لَا تَدَعْ خَصْلَهً تُعَابُ مِنِّی إِلَّا أَصْلَحْتَهَا، وَ لَا عَائِبَهً أُوَنَّبُ بِهَا إِلَّا حَسَّنْتَهَا، وَ لَا أُکْرُومَهً فِیَّ نَاقِصَهً إِلَّا أَتْمَمْتَهَا» (دعای بیستم). این دعا بیانگر نگرش اصلاحی و تکاملی امام است که همچنان می‌تواند الهام‌بخش باشد.

این کارشناس دینی: تنها نکته‌ای که باید اضافه کنم این است که مطالعه و بازخوانی اندیشه‌های امام سجاد (ع) می‌تواند الهام‌بخش بسیاری از تلاش‌های ما برای ایجاد جامعه‌ای بهتر باشد. باید از این گنجینه‌های معنوی به درستی استفاده کنیم تا بتوانیم راه حل‌های مناسبی برای مشکلات امروز پیدا کنیم.

در صحیفه سجادیه، امام چنین دعا می‌کنند: «اللَّهُمَّ إِنیِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَیَجَانِ الْحِرْصِ، وَ َوْرَهِ الْغَضَبِ، وَغَلَبَهِ الْحَسَدِ، وَضَعْفِ الصَّبْرِ، وَقِلَّهِ الْقَنَاعَهِ، وَ شَکَاسَهِ الْخُلُقِ، وَإِلْحَاحِ الشَّهْوَهِ، وَمَلَکَهِ الْحَمِیَّهِ وَمُتَابَعَهِ الْهَوَی، وَمُخَالَفَهِ الْهُدَی، وَسِنَهِ الْغَفْلَهِ، وَتَعَاطِی الْکُلْفَهِ، وَ إِیثَارِ الْبَاطِلِ عَلَی الْحَقِّ، وَالْإِصْرَارِ عَلَی الْمَأْثَمِ، وَاسْتِصْغَارِ الْمَعْصِیَهِ، وَاسْتِکْبَارِ الطَّاعَهِ.» (دعای هشتم)؛ این نشان‌دهنده ضرورت بازگشت به اصول اخلاقی و معنوی برای حل مشکلات اجتماعی است.

منبع: ایسنا