ترکیه در آفریقا؛ از موفقیت نسبی تا موانع و محدودیت ها

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، سفر هاکان فیدان وزیر امور حارجه ترکیه به جیبوتی، در مطبوعات و رسانه‌های نزدیک به حزب حاکم در آنکارا بازتاب گسترده‌ای پیدا کرد.

روزنامه آکشام چاپ آنکارا و نزدیک به حزب عدالت و توسعه اعلام کرده که حضور فیدان در نشست همکاری ترکیه و وزرای امور خارجه آفریقا در کشور جیبوتی، یک دستاورد دیپلماتیک ارزشمند است. در همین حال، شبکه تلویزیونی سی.ان.ان ترک نیز دیپلماسی هاکان فیدان و توسعه روابط خارجی ترکیه در دوران مسئولیت او را ستوده است.

این در حالی است که در نشست جیبوتی، از وزرای امور خارجه ۵۵ کشور عضو اتحادیه آفریقا، تنها ۱۴ وزیر به جیبوتی رفته‌اند. کشورهای حاضر در این نشست عبارتند از: موریتانی، آنگولا، جمهوری کنگو، غنا، اتحادیه کومور، سودان جنوبی، چاد، جیبوتی، گینه استوایی، لیبی، نیجریه، زیمبابوه، زامبیا و مصر.

به عبارتی روشن، عدم حضور وزرای کشورهای مهمی همچون تونس، آفریقای جنوبی، مراکش، الجزایر، اتیوپی، تانزانیا، سومالی و چندین کشور دیگر در کنفرانس جیبوتی، به این معنی است که برخلاف تبلیغات گسترده ترکیه در مورد همکاری همه جانبه کشورهای آفریقایی با آنکارا، شمار کشورهایی که در فاصله‌ای معین دور از ترکیه ایستاده‌اند، بیش از کشورهایی است که خواهان توسعه روابط هستند. 

فیدان به دنبال آمار و ارقام

وزیر امور خارجه ترکیه طی سخنانی در مراسم افتتاحیه سومین کنفرانس بررسی همکاری ترکیه و آفریقا جیبوتی اعلام کرد: «از دستیابی آفریقا به جایگاه شایسته خود در نظام بین‌المللی شدیدا حمایت می‌کنیم. ترکیه از سال ۲۰۰۸ شریک استراتژیک اتحادیه آفریقا بوده و ما روابط خود را با تمام کشورهای آفریقایی در چارچوب یک رویکرد هدفمند، سیستماتیک و متناسب به‌طور متقابل توسعه دادیم. در عین حال، روابط چندجانبه خود را در چارچوب اتحادیه آفریقا تقویت کردیم. ما برای ثبات آفریقا در بالاترین سطح اهمیت قائل هستیم و نگرانی‌های امنیتی آفریقا را به‌طور بسیار جدی ارزیابی می‌کنیم».

فیدان درباره حجم تجارت ترکیه با کشورهای آفریقایی گفته است: مبادلات ما هر سال افزایش می‌یابد و حجم تجارت ما در پایان سال ۲۰۲۳ از ۳۵ میلیارد دلار فراتر رفته است. در عین حال، ارزش سرمایه‌گذاری‌های مستقیم ترکیه در آفریقا بیش از ۷ میلیارد دلار است و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه یکی از چند رهبر خارجی است که بیشتر از همه به آفریقا سفر کرده و تاکنون ۵۰ بار به ۳۱ کشور آفریقایی رفته است. هم اکنون ما در قاره آفریقا ۴۴ سفارتخانه داریم و در آنکارا پذیرای سفارتخانه ۳۸ کشور آفریقایی هستیم».

اهداف هیبریدی ترکیه در آفریقا
سخنان هاکان فیدان در کنفرانس جیبوتی و سفرهای مکرر مقامات سیاسی و امنیتی ترکیه به کشورهای آفریقایی؛ نشان دهنده این واقعیت است که ترکیه در آفریقا به یک شکل ترکیبی، مجموعه‌ای از اهداف متنوع را دنبال می‌کند که شاید در راس آنها، لابی‌گری برای استفاده از حمایت و همراهی کشورهای آفریقایی در سازمان ملل متحد است.

فیدان گفته است: «ما سیاست آفریقایی خود را با رویکردی جامع اجرا می‌کنیم که شامل کار نهادهای عمومی، بخش خصوصی و سازمان‌های غیردولتی است».

ترکیه علاوه بر فعالیت سیاسی، اقتصادی و امنیتی، در حوزه‌های فرهنگی نیز در آفریقا فعال است. سازمان‌هایی مانند آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (TIKA)، موسسه یونس امره (YEE) و بنیاد معارف ترکیه پروژه‌های زیادی را در حوزه‌های آموزش زبان ترکی استانبولی، آموزش مناسک دینی و قرآنی و مطالعات تاریخی و جذب دانشجو آفریقا انجام داده‌اند. اما واقعیت این است که آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (TIKA)، علاوه بر کار آبرسانی در روستاها، فعالیت‌های دیگری نیز دارد و خود هاکان فیدان، قبل از رسیدن به پست‌هایی همچون ریاست سرویس اطلاعاتی میت و وزارت امور خارجه، مدت‌ها مسئول فعالیت آژانس مزبور در خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است.

زمانی که حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ میلادی در ترکیه به قدرت رسید، حجم کل تجارت ترکیه و آفریقا بالغ بر ۵.۴ میلیارد دلار بود، اما در سال ۲۰۲۳ به ۳۵ میلیارد دلار رسید. ولی افزایش تجارت با آفریقا، درمقایسه با میزان تجارت ترکیه با کشورهای اروپایی، هنوز هم در سطح ناچیزی است. هاکان فیدان به این اذعان کرده که تنش و ناامنی در آفریقا بارها بر کار شرکت‌های ترکیه اثر منفی گذاشته ولی با این حال، شرکت‌های ترکیه بیش از ۱۸۰۰ پروژه را به ارزش تقریبی ۸۵ میلیارد دلار انجام داده‌اند.

ترکیه و اولویت‌های بخش انرژی و امنیت

ثروت قابل توجه کشورهای آفریقایی مهمی همچون لیبی، الجزایر و نیجریه در حوزه‌های نفتی و گازی، توجه مقامات ترکیه را به سوی خود جلب کرده است. اما علاوه بر نفت و گاز، معادن نیز برای پیمانکاران ترک مهم هستند و ترکیه با ۲۰ کشور در این قاره در زمینه منابع هیدروکربنی و معادن قرارداد همکاری امضا کرده است.

یکی دیگر از موضوعات مهم برای ترکیه، همکاری نظامی و دفاعی است. ترکیه در چند سال اخیر موفق شده که به نظامیان بسیاری از کشورهای این قاره آموزش نظامی دهد و تجهیزات نظامی بفروشد. حضور نظامیان ترکیه در پایگاه سومالی، برای ترکیه از اهمیت فراوانی برخوردار است و تیم اردوغان تلاش کرده تا به ویژه در غرب آفریقا خود را به عنوان مدافع صلح و مبارزه علیه تروریسم نشان دهد.

گفته می‌شود که کشورهایی مانند نیجر، مالی و چاد برای مبارزه با گروه‌های افراطی، بارها از ترکیه کمک گرفته‌اند. اما در عین حال، اهداف سیاسی – نظامی ترکیه در مصر، تونس و لیبی به نتیجه روشنی نرسیده و حالا در سایه عادی شدن روابط آنکارا – قاهره، انتظار می‌رود که کاهش نفوذ سیاسی و امنیتی ترکیه در این چند کشور، به عنوان یک نتیجه طبیعی جلوه داده شود. ترکیه پهپادهای مسلح را به بسیاری از کشورهای آفریقایی می‌فروشد. منابع دیپلماتیک آنکارا مدعی هستند که به لطف پهپادهای ترکیه، بورکینافاسو تسلط منطقه خود را بر جدایی طلبان در کشورش از ۳۰ درصد به ۶۵ درصد افزایش داده است.

ترکیه و میانجیگری در آفریقا

تلاش برای کسب اعتبار در معادلات دیپلماتیک منطقه و جهان، یکی از اهداف مهم ترکیه است. اگر چه ترکیه بارها در عراق، سوریه، لیبی، قبرس و کشورهای دیگر، دست به مداخله نظامی غیرقانونی و دخالت در مسائل داخلی کشورها زده اما وانمود می‌کند که در آفریقا، صرفا به دنبال صلح و میانجیگری است.

یکی از مهمترین حوزه‌های کار میانجی‌گیری برای تیم هاکان فیدان، تلاش برای خاتمه دادن به تنش بین سومالی و اتیوپی است. ترکیه به درخواست اتیوپی به عنوان میانجی وارد این روند شد و مقامات دو طرف را در گفتگوهای غیرمستقیم، دو بار گرد هم آورد. ترکیه برای پایان دادن به جنگ داخلی در سودان در اسرع وقت فعال است.

هاکان فیدان گفته است: «از ژوئیه تاکنون سه جلسه با وزرای خارجه دو کشور داشته‌ایم، دو جلسه در آنکارا و یک جلسه در نیویورک در ماه‌های جولای، آگوست و سپتامبر. اکنون چشم‌انداز و چارچوبی داریم که ایجاد کرده ایم». با این حال، هنوز هم پیشرفت قابل توجهی در این پرونده به دست نیامده است. 

مقامات ترکیه بارها اعلام کرده‌اند که رویکرد آنها به آفریقا، با رویکرد استعماری کشورهای اروپایی متفاوت است، مانند روسیه به دنبال تقویت فعالیت شبه نظامیان نیستند و مانند چین هم به دنبال اعمال فشار از طریق اعطای تسهیلات بانکی نیستند و یک برنامه همه جانبه مبتنی بر امنیت، ثبات، توسعه اقتصادی، آموزش اجتماعی و بهداشت دارد.

پایان