ملی شدن صنعت نفت و نقش جامعه ایرانی

تقی آزاد ارمکی در گفت‌وگو با خبرنگار شانا در خصوص ملی شدن صنعت نفت در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ با تأکید بر نقش عوامل خارجی مثل انگلیس و جنبش‌های اجتماعی داخلی ایران بیان کرد: یکی از عوامل مهم در صنعت نفت، بازی استعمار در ایران بوده است. اگر استعمار به‌عنوان شریک اقتصادی در ایران بود احتمالاً مسئله نفت به این صورت ادامه نمی‌یافت. استعمار انگلیس کاشف و عامل توسعه خیلی از مسائل در جهان بود، اما در ایران با فرض اینکه دولت‌ها در ایران دست‌نشانده انگلیس بودند، سبب شد حتی رضاشاه که محصول پروژه انگلیس هم بود منتقد پروژه مداخله انگلیس به لحاظ مالی و نفتی در ایران شود.

وی علت دیگر ملی شدن صنعت نفت را قوت گرفتن جامعه دانست و با بیان اینکه ایران به‌واسطه تاریخ کهنی که دارد قابل‌تعریف به لحاظ سرزمینی نیست، بلکه قدرت اجتماعی هم در این سرزمین از اهمیت برخوردار است، تصریح کرد: از همین رو نیروهای اجتماعی مثل خاندان‌هایی که در ایران بودند و امکان بازی پیدا کردند، منشأ و مولد تولید سیاستمدار، اصحاب قلم، روشنفکر، معلم و منتقد شدند. این خاندان‌های ایرانی که دغدغه هویت ایرانی داشتند و برآمده از جامعه بودند، قصه نفت را به شکلی روایت کردند که مصدق و یاران ایشان از آن به‌عنوان انرژی و نیروی اجتماعی استفاده کردند. در واقع نیروهای مهمی بودند که ما آنها را نادیده گرفتیم.

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران با تأکید بر نقش جنبش‌های اجتماعی در ملی شدن صنعت نفت ایران افزود: برخی دعوای انگلیس و آمریکا را و برخی دیگر اختلاف‌های دولت و شاه را مهم می‌دانند، در صورتی که اینها مسائل ثانویه است. این نیروی اجتماعی است که به استعمار توجه کرد و حق خودش را طلب کرد و آن را در قالب ادبیات، داستان، خاطره و نقد مطرح کرد، بعد بازیگرانی مثل مصدق از این فضا استفاده و ایده ملی شدن نفت را بیان کردند.

آزاد ارمکی ملی شدن صنعت نفت را به نفع جامعه ایرانی دانست و اظهار کرد: با این اقدام، ایران یک قدرتی را به جهان نشان داد که اگر این جامعه برپا شود جامعه مهمی است و صداهای مهمی در آن وجود دارد. در عین حال معتقد است مصدق در هر صورت از صحنه سیاسی ایران حذف می‌شد، چراکه مصدق چند رویکرد مثل ملی کردن صنعت نفت، برپایی نیروهای اجتماعی جدید، کنترل استبداد و تحول در جامعه جهانی مثل کشورهای اسلامی و شرق را داشت که مجموع این عوامل و اختلاف‌ها با حکومت سبب حذف مصدق از صحنه سیاسی شد.

وی در جواب این پرسش که ابعاد بین‌المللی جنبش ملی شدن صنعت نفت در ایران چه بود، گفت: ایرانی‌ها هزینه نوسازی و نوگرایی جنبش‌های اجتماعی و دینی منطقه را پرداخت کردند، اما منفعت آن را نبردند. ایرانی‌ها برای ملی‌گرایی فرهنگی و اجتماعی هزینه دادند، اما کشورهایی مثل مصر، ترکیه و… منفعت بردند. ایران در این جنبش‌ها اثر گذاشت و به نوعی جهان متحول شد. این جنبش‌ها در کشورهای دیگر به حرکت درآمد و باز به ایران برگشت که بسیاری از جنبش‌های اجتماعی اخیر منشأ آن از مصدق و جنبش ملی شدن صنعت نفت است.

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران شخصیت‌های ملی صنعت نفت را افرادی مثل فاطمی، مصدق، الهیارصالح، غلامحسین صدیقی و… بیان و اظهار کرد: در کنار این افراد، مجموعه‌ای از افرادی که در ژانر ملی‌گرایی ایرانی مؤثر بودند، توانستند جامعه را توسعه دهند.