نقاره‌نوازی؛ آیینی کهن در حرم امام رضا (ع)
یکی از میراث آیین ایرانی در حوزه موسیقی، نقاره‌نوازی است که همچنان شاهد اجرای این سنت آیینی در حرم رضوی هستیم. در گزارش پیشین تاریخچه‌ای از این سنت دیرپای در بارگاه رضوی را معرفی کردیم و در این گزارش اطلاعات بیشتری درباره وظایف آن ارائه خواهیم کرد.
وظایف نقاره‌خانه
وظیفه نقاره‌خانه در دوره‌های مختلف متفاوت بوده است، اما در مجموع می‌توان آن را در چند قسمت تقسیم کرد:
اعلان ساعت طلوع و غروب خورشید
همانگونه که پیش از این ذکر شد، اصلی‌ترین دلیل نقاره‌نوازی اعلام ساعات طلوع و غروب خورشید بوده است. متأسفانه در اسناد دوره صفویه، افشاریه و قاجاریه اشاره‌ای به زمان نقاره‌نوازی به جز ایام ماه رمضان نشده است. البته برخی منابع قاجاری اشارات مختصری در این باب دارند، اما به نظر می‌آید رسم نوبت‌نوازی که هم اکنون رایج است به‌عنوان شیوه‌ای ثابت نسل به نسل از گذشته تا به امروز ادامه یافته است. امروزه به جز ایام سوگواری همچنین در ماه‌های محرم و صفر که نقاره‌نوازی کاملاً تعطیل است، روزی ۲ مرتبه پیش از طلوع و غروب آفتاب به مدت ۲۰ دقیقه نقاره نواخته می‌شود.
نقاره‌نوازی در سحر‌های ماه رمضان نیز سنتی دیرینه است که به رغم صراحت اسناد با توجه به شواهد موجود سابقه آن را می‌توان به دوره صفویه رساند. در واقع با توجه به هزینه‌های صورت گرفته برای روشنایی نقاره‌خانه که تنها در ماه رمضان در اسناد دیده می‌شود، می‌توان نتیجه گرفت که نقاره‌چیان در شب‌ها و سحر‌های ماه رمضان مشغول کار بوده‌اند. در دوره افشاریه نیز این رسم ادامه یافت ولی جزئیات آن بر ما پوشیده است و در دوره قاجاریه به‌طور رسمی نقاره‌خانه برنامه‌های ویژه‌ای به مناسبت ماه رمضان بر عهده داشت.
گرامیداشت اعیاد و جشن‌ها
نقاره‌نوازی در روز‌های جشن و اعیاد یکی از وظایف نقاره‌چیان است. در جشن‌ها و اعیادی نظیر عید غدیر، عید قربان عید فطر، میلاد پیامبر (ص)، میلاد حضرت علی (ع)، میلاد امام حسین (ع)، میلاد امام زمان و به خصوص تولد امام رضا (ع) نقاره نواخته می‌شد.
پیام‌رسانی
نقاره‌نوازی به رساندن پیام‌های گوناگون اشاره دارد. نقاره‌چیان معمولا در زمان‌های مشخصی ساز‌های خود را به صدا در می‌آوردند، در اوقات غیر معمولی که اقدام به این کار می‌کردند، نشان از رویداد‌های خاصی بود. هنگام شفای بیماران در حرم امام رضا (ع) از دیگر اوقاتی است که دست کم از دوره قاجار به مناسبت آن نقاره‌نوازی انجام شده است.
شیوه و ذکر نقاره‌نوازی
به دلیل فقدان مدارک مستند مشخص نیست آهنگی که نقاره‌چیان در گذشته در نقاره‌خانه آستان قدس می‌نواختند به چه صورت بوده، اما مسلم است به مرور زمان ریتم مشخصی یافته که نسل به نسل منتقل شده است. امروزه نقاره‌چیان برای آغاز مراسم نقاره‌نوازی در ۲ صف قرار می‌گیرند.
طبل‌نوازان در سمت راست نقاره‌خانه و بر روی صندلی می‌نشینند و طبل‌ها را روی پایه‌های فلزی قرار می‌دهند. کرنانوازان نیز در سمت چپ نقاره‌خانه می‌ایستند. آنگاه سرنواز ابتدا و با آهنگ سلطان دنیا و عقبی، علی بن موسی الرضا (ع) می‌نوازد. در ادامه بقیه کرنانوازان، معروف به پس‌نواز، با کرنا هماهنگ پاسخ می‌دهند، امام رضا (دو مرتبه)، مجدداً سرنواز با کرنا به طرف گنبد اشاره می‌کند و می‌دمد امام رضا (سه مرتبه) و پس‌نوازان جواب می‌دهند؛ غریب رضا (دو مرتبه).
در دست دوم سرنواز می‌دمد: مولی، مولی، مولی، علی بن موسی الرضا (ع)، پس نوازان پاسخ می‌دهند، رضاجان (سه مرتبه) و سرنواز سر کرنا را به طرف گنبد طلا می‌گیرد و ذکر می‌گوید: یا امام غریب یا امام رضا (ع)، پس‌نوازان جواب می‌دهند رضا جان (سه مرتبه).
در دست سوم سرنواز می‌دمد: دوره دوران امام رضاست، دادرس بیچارگان. پس‌نوازان جواب می‌دهند،ای دادرس درماندگان و زمانی که پس‌نوازان می‌خواهند کرنا خود را کنار بگذارند. سرنواز می‌گوید: دادرس و طبال‌ها با شدت بیشتر بر طبل‌ها می‌کوبند. باید توجه داشت طبل‌ها ذکری ندارند و فقط به‌عنوان هم‌نوازی از شروع تا خاتمه با کرنا‌ها همراهی می‌کنند.
امروزه نقاره را ۲ دفعه در روز می‌زنند و هر دفعه به مدت ۲۰ دقیقه یکی قبل از طلوع آفتاب تا هنگام طلوع خورشید و دیگری قبل از غروب آفتاب تا هنگام غروب آن، که به آن خدمت معمولی می‌گویند در اعیاد مذهبی نیز ۲ دفعه نقاره نواخته می‌شود؛ یک بار شب قبل از آن و بار دیگر در روز عید.
در ماه رمضان به جز ایام شهادت امام علی (ع) و شب‌های قدر، نقاره‌خانه ۲ نوبت در سحر به صدا در می‌آید که به آن نقاره سحر می‌گویند؛ یک مرتبه حدود ۲ و نیم ساعت مانده به اذان صبح و بار دیگر یک ربع مانده به طلوع آفتاب نواخته می‌شود. نقاره غروب را نیز یک ربع مانده به غروب آفتاب به مدت نیم ساعت می‌نوازند. در عید نوروز هنگام تحویل سال نقاره می‌زنند و این نقاره را نقاره عید می‌نامند. در ایام سوگواری و شهادت ائمه (ع) و در ماه‌های محرم و صفر مانند گذشته نقاره‌نوازی انجام نمی‌شود.
مکان نقاره‌خانه
در سال ۱۳۳۷ نایب التولیه وقت آستان قدس، سید فخرالدین شادمان دستور ساخت نقاره‌خانه جدیدی را صادر کرد و به منظور انجام این کار ابتدا ساختمان قدیم تخریب و طاق سردر تعمیر اساسی شد در این زمان به‌طور موقت ابتدا چندی بر بالای سردر با ایجاد داربستی به مدت سه سال بر بالای ایوان عباسی نقاره نواخته می‌شد.
با تغییر نایب التولیه مدتی کار احداث بنای جدید متوقف شد، اما سرانجام در زمان محمد مهران، نایب التولیه جدید عملیات ساختمانی آن به پایان رسید، ساختمان جدید واقع بر بالای ایوان شرقی صحن انقلاب در ۲ طبقه ساخته شد، طبقه اول برای انبار و گذاشتن وسایل نقاره‌زنی و طبقه دوم به منظور استقرار نقاره‌زنان در نظر گرفته شد که با پلکان آهنی از طبقه اول به آنجا رفت‌وآمد می‌کنند. ارتفاع این ۲ طبقه ۹.۵ متر و قاعده آن ۶.۱۸ در ۳۰ متر است.
در نمای خارجی بر لبه سقف سه ردیف مقرنس از کاشی معرق و بر بالای آن در لبه بام کنگره‌ای معرق به رنگ فیروزه‌ای دور تا دور آن دیده می‌شود. نمای بیرونی نقاره‌خانه با کمک طاق‌نما‌های زیبا و با خوانچه‌بندی به وسیله کاشی معرق تزیین شده است. ساختمان مذکور تحت نظارت مهندس بیوک قهرمانی و به معماری حاج احمد بیوکی ساخته شد. تنظیم مقرنس‌ها و سایر امور ساختمانی نیز بر عهده حاج صادق رأفتی و طرح کاشی‌های معرف به قلم محمد حسن رضوانی بوده است. این ساختمان تاکنون چند بار مرمت جزنی شده است ولی همچنان با استحکام و به‌عنوان جایگاه نواختن نقاره روزانه چشم هر زائری را به سمت خود جلب می‌کند.
علت دقیق نقاره‌نوازی در حرم امام رضا (ع) مشخص نیست در توضیح این موضوع دیدگاه‌های گوناگونی ارائه شده است؛ داشتن عنوان ولایتعهدی برای امام رضا (ع) و جایگاه سیاسی ایشان؛ لزوم پاسداشت حرم رضوی در طول دوره‌های مختلف به وسیله نیرو‌های نظامی و استفاده آنان از نقاره‌خانه بزرگداشت بارگاه امام رضا؛ لزوم نوبت‌نوازی و یادآوری اوقات شرعی با توجه به جایگاه مذهبی حرم رضوی ازجمله دلایلی می‌باشد که در این خصوص بیان شده است.
آیین نقاره‌نوازی در حرم رضوی به‌عنوان سنتی چند صد ساله، در این بارگاه مقدس همه روزه در هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته می‌شود. در خصوص آغاز نقاره‌نوازی در حرم رضوی به دلیل سکوت منابع و فقدان اسناد نمی‌توان تاریخ دقیقی تعیین کرد و به نظر می‌رسد با افزایش اعتبار مذهبی بارگاه مطهر امام رضا (ع)، وجود نقاره‌خانه به خصوص برای نوبت‌نوازی در این مکان مقدس ضروری بوده است. نکته جالب توجه نذر برخی ساز‌ها به نقاره‌خانه به ویژه از سوی شیعیان هند است. موضوعی که گویای جایگاه ویژه نقاره‌خانه حتی برای زائران غیر ایرانی است.
منبع: ایسنا
