سعدی؛ سلطان مُلک سخن در روانی نظم و نثر

علی سلیمانی عنوان کرد: مُشرف­‌الدین یا شَرف­‌الدین مُصلح سعدی شیرازی از جمله شاعران و نویسندگان قرن هفتم هجری و یکی از بزرگان ادبیات فارسی و از جمله شخصیت­‌های پُر آوازه ایران و جهان است. در طول تاریخ ادبیات فارسی، معمولاً ادیبان در یک حیطه توانایی دارند و ما چندان افرادی که بتوانند هم در نظم و هم در نثر، آثار درخشان و ماندگاری خلق کنند، نداریم.

وی افزود: برای مثال حکیم فردوسی در حیطه نظم وارد شد و با سرودن «شاهنامه» توانست استادی خود را در حماسه‌­سرایی بر جهانیان نشان دهد و یا حکیم نظامی با سرودن «لیلی و مجنون» و «خسرو و شیرین»، مهارت هنری خود را در داستان‌­سرایی نمایان ساخت. هر چند افرادی مثل خاقانی که در کنار شعرگویی، در عرصه نثرنویسی نیز گام برداشته‌اند و به اصطلاح جزء «شاعرانِ نثر نویس» هستند، اما با نگاهی به اثر منثور خاقانی یعنی «منشآت»، می‌­توان­ دید که جنبه شعری خاقانی به مراتب قوی‌­تر از جنبه نثرنویسی وی است.

این مدرس دانشگاه قم تصریح کرد: وی نه تنها نتوانسته در حیطه نثر، چندان هنری از خود نشان دهد، بلکه آسیبی نیز زده و نثری را که باید از نظر مختصات و سبک، به سیاق بیش از یک قرن عقب‌­تر از سبک شعری خود می­‌نوشت، شبیه شعرش نوشت و باعث شد تا شتاب حرکت نثر مُرسل به سوی فنی نویسی بیشتر شود. این مطلب وقتی به شیخ اجل سعدی می­‌رسد، از لونی دیگر می‌­شود.

پژوهشگر پسا دکتری بنیاد ملی نخبگان گفت: با نگاهی به آثار نظم و نثر سعدی، می­‌توان دید که او از معدود افرادی است که هم در نظم و هم در شعر ورود پیدا کرده و توانسته در هر دو حیطه دست توانا داشته باشد، «بوستان» یا «سعدی­‌نامه» از جمله شاهکار‌های منظوم سعدی است که در حدود چهار هزار بیت و در ۱۰ باب و در موضوع اخلاق، تربیت، وعظ و تحقیق سروده شده است.

سلیمانی تاکید کرد: این مثنوی سعدی به عنوان ۱۰۰ کتاب برتر تاریخ بشریت برگزیده شده و این خود نشانگر مهارت و توانایی سعدی در سرودن این اثر است، «گلستان» سعدی نیز در هشت باب تعلیمی و به نثری مسجع و گاه موزون آمیخته به قطعات منظوم نوشته شده و از جمله زیباترین شاهکار‌های مسلم نثر فارسی به شمار می­‌آید که جدا از آن که در زبان فارسی الگوی تقلید بسیاری از ادیبان شده، بار‌ها در کشور‌های فرانسه، آلمان و انگلیس ترجمه و منتشر شده است.

مدرس دانشگاه قم بیان کرد: همین توانایی سعدی در دو حیطه نظم و نثر باعث شده تا برخلاف بسیاری از ادبا که معمولاً پس از مرگ به شهرت می­‌رسند، سعدی در زمان حیات به شهرتی بی‌­نظیر دست یابد و خود شیخ اجل از این مطلب نیز آگاه بوده که در مقدمه گلستان می­‌گوید «ذِکر جمیل سعدی که در افواه عوام افتاده است وصیت سخنش که در بسیط زمین رفته و قصب الجیب حدیثش که همچون شکر می­‌خورند و رقعه منشآت‌اش که، چون کاغذ زر می‌­برند»، با نگاهی به بوستان، گلستان، غزلیات، قصاید و دیگر آثار سعدی نکاتی قابل درک است که در ادامه به چند مورد اشاره می‌شود.

اینکه سعدی را «مصلح اجتماعی» دانستند به چه معناست؟

سلیمانی عنوان کرد: یکی از مواردی که بسیاری از محققان و ادیبان به سعدی نسبت داده‌­اند، «مُصلح اجتماعی» بودن سعدی است، این ویژگی سعدی که ناشی از تیزبینی، هوش بالا و تجربه فراوان وی است، باعث شده تا سعدی همچون یک جامعه‌­شناس متفکر به بیان معایب و واقعیات جامعه خود بپردازد و نکاتی را بازگو کند که نه تنها در آن زمان، بلکه امروزه نیز راهگشا هستند و می­‌تواند اخلاق و رفتار نیک را در جامعه تسری دهد.

وی اضافه کرد: به عنوان مثال سعدی در بوستان، توصیه می­‌کند که به هنگام تعامل و رفتار با بازرگانان و دکان­‌داران، باید مواردی رعایت شود، از نگاه سعدی بازرگان همانند دَر خیری است که باعث رونق کار مردم و لشکری می‌­شود و از «پادشاهان» می­‌خواهد که از آسیب رساندن بر آنان دوری کنند؛ چرا که علاوه بر بَدنامی پادشاه، منجر به محروم شدن خود و دیگران از خیر خواهد شد.

پژوهشگر پسادکتری بنیاد ملی نخبگان تاکید کرد: سعدی، مملکت پادشاهی را که بر بازرگانان ظلم و ستیز روا می­‌دارد، «بومِ بی­‌هنر» می­‌خواند و معتقد است که ظلم بر بازرگانان، باعث دوری آنها از آن مملکت خواهد شد و نتیجه­‌ای جزء سوختن کار و بار زراعی و به تنگنا افتادن رعیّت نخواهد داشت. از دیگر توصیه­‌های اخلاقی­ سعدی، طمع نداشتن بر مال بازرگان مرده است.

وی گفت: سعدی دست بردن بر مال بازرگان مرده را «خساست» می­‌خواند و پادشاه را از دلِ دردمندِ طفلک بازرگان و ملقّب شدن به «ظالمی» می­‌ترساند، علاوه بر «پادشاهان»، شیخ اجل توصیه­‌هایی نیز به «مردم» در چگونگی برخورد با بازرگانان دارد. در حکایتی از بوستان می­‌خوانیم که زنی پیش شوهر، از تقلّب و ازدحام مگس بقال کوی گلایه کرده و شوهر خود را به خرید نکردن از آن مکان و رفتن به بازار گندم­‌فروشان تحریک می‌کند، اما به اقتضای اخلاق مردان حق و نیک­ مردان آزاده، شویِ زن تقاضای او را رد کرده و به نفع و سود بقّال کوی می‌­اندیشد و به خرید از دکان بی­رونق سفارش می‌کند.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: موارد متعددی از این قبیل نگاه انتقادی و تعلیمی، هم در گلستان و هم در بوستان دیده می­‌شود و سعدی به عنوان منتقد و مُصلحی اجتماعی تلاش می‌­کند تا اخلاق نیک را در جامعه خود رواج دهد و آرمان‌شهری را پدید آورد.

سلیمانی عنوان کرد: از دیگر ویژگی­‌های سعدی، سادگی و روانی زبان و صراحت کلام در بیان معانی بلند است، اینکه ادبا به سعدی عنوان هنری «افصح المتکلمین» داده‌­اند، به خاطر همین روانی سخن، فصاحت و بلاغت زبان وی است. نثر سعدی، نثری است به روانی نظم و نظم وی، نظمی است به روانی نثر.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: به عنوان نمونه در ابیات آغازین نخستین غزل سعدی یعنی ابیات: «اول دفتر به نام ایزد دانا صانعِ پروردگار حیِّ توانا / اکبر و اعظم خدای عالم و آدم صورت خوب آفرید و سیرت زیبا»، شاعر به حدی ساده و روان شعر می­‌سراید که اگر مخاطب اطلاع نداشته باشد که گوینده در حال سرودن شعر است، گمان می­‌کند که وی در حال سخن گفتن و صحبت معمولی است. این ویژگی روانی و سادگی کلام سعدی که در بیشتر آثار وی جلوه دارد، بسیاری را به اشتباه انداخته و گمان کرده­‌اند که می­‌توانند همانند سعدی، به سادگی، نظم و نثر بگویند و بسرایند، اما وقتی پای در این میدان گذاشتند، فهمیدند که کار دشواری است و به تنگنا افتادند.

عاملی که باعث کاربرد برخی عبارات سعدی به عنوان ضرب المثل شد

وی ادامه داد: اینکه قدما سعدی را خداوندگار سخنِ «سهل و ممتنع» دانسته­‌اند، دقیقاً در راستای همین قدرت وی است. همین ویژگی سادگی و شیرین زبانی، در کنار ویژگی ایجاز کلام سعدی باعث شده تا قسمت‌­هایی از جملات و عبارات آثار وی، همچون ضرب‌المثل در بین مردم رایج شود و در افواه خلق افتد و فارسی­‌زبانان در موقعیت‌­های مختلف از آن استفاده کنند.

سلیمانی تاکید کرد: وجود ضرب­ المثل­‌هایی همانند: «دروغ مصلحت‌انگیز به که راستی فتنه‌انگیز»، «نه هرچه به قامت مهتر، به قیمت بهتر»، «عاقبت گرگ زاده، گرگ شود»، «هرچه نپاید، دلبستگی را نشاید» و … در گفتار ما، همه نشأت گرفته از رواج و شهرت گلستان سعدی در بین ما ایرانیان است.

وی در رابطه با یکی دیگر از ویژگی‌های بارز سعدی گفت: از قدیم الایام معمولاً قالب قصیده برای بیان مضامین مدحی در بین شاعران استفاده می‌­شد و شاعران تلاش می­‌کردند تا با اغراق به بیانِ ویژگی­‌های بیرونی و درونی ممدوح خود بپردازند. نخستین فردی که در قرن هفتم برخلاف پیشینیان خود و سنّت ادبی، نگاهی متفاوت به قالب قصیده کرد و نوعی هنجارشکنی و نوآوری در این قالب پدید آورد، سعدی شیرازی بود. وی جنبه مدح صرف را کنار نهاد و تلاش کرد تا از قالب قصیده برای بیان موعظه و نصیحت ممدوح استفاده کند.

این مدرس زبان و ادبیات فارسی اضافه کرد: از این رو ممدوح قصاید سعدی برخلاف گذشته، جاودانه، عادل در همه کار و سرچشمه تمام خوبی­‌ها نیست و سعدی در نقش پیری نصیحت­گو و دانا، از تعریف و تمجید صرف دوری کرده و در جای­‌جای قصاید خود ممدوحین را موعظه می­‌کند و به آن­‌ها نکات اخلاقی را یادآور می‌­شود. مثلاً در قصیده‌­ای که در ستایش یکی از اتابکان فارس به نام مظفرالدین سلجوق شاه آورده، می­‌گوید: «دوامِ دولت و آرامِ مملکت خواهی ثبوتِ راحت و امن و مزیدِ رفعت و جاه، // کمر به طاعت و انصاف و عدل و عفو ببند چو دستِ منّتِ حق بر سرت نهاد کلاه// تو روشن آینه‌­ای، ز آهِ دردمند بترس عزیز من، که اثر می­‌کند در آینه آه».

وی گفت: بیان بی ­پروای این قبیل جملات و عبارات در گذشته که پادشاهان در نوک هرم قدرت قرار داشتند، قطعاً خطرات فراوان و حتی کشته شدن را در پی داشت، اما سعدی خود را داناتر و بالاتر از برخی ممدوحان خود می‌­داند که چنین توصیه­‌ها و نصیحت‌­هایی را می‌­کند. این نیز یکی دیگر از ویژگی‌های زبانی و شخصیتی شیخ اجل سعدی است که ما می‌­توانیم با نگاهی به قصاید وی به آن پی ببریم.

کار مهم سعدی در عرصه نثرنویسی فارسی

پژوهشگر پسادکتری بنیاد ملی نخبگان تاکید کرد: در تقویم ما ایرانیان اول اردیبهشت هم به عنوان «روز بزرگداشت سعدی» و هم به عنوان «روز نثر فارسی» نامگذاری شده است. این تقارن نامگذاری در روز بزرگداشت سعدی، بس نیک و ستوده است؛ چراکه یکی از کار‌هایی که سعدی قرن هفتمی انجام داده، گام مهمی بوده که او در نثرنویسی انجام داده و از این طریق توانسته در حفظ زبان فارسی بکوشد. به عبارت دقیق‌تر، در قرن هفتم سبک غالب نثرنویسی این گونه بود که نویسندگان به سبک «فنّی» کتابت می­‌کردند. در این سبک نفوذ لغات و مختصات زبان عربی و مغولی به زبان فارسی و اطناب نویسی و رجحان توصیف بر خبر به آن حد فراوان شد که زبان فارسی را از اصالت‌­های کهن خود دور کرد.

وی افزود: با نگاهی به تاریخ جهانگشای عطاملک جوینی و نفثه المصدور زیدری نَسَوی و دیگر آثار فنّی این دوره و مقایسه این کتاب‌­ها با آثار نوشته شده در سبک مُرسل مطلب بالا، کاملاً هویداست. این روال در قرن هشتم بیش­تر هم شد و نثر «مصنوع و متکلفی» را شکل داد که به مراتب دشوارتر و بیراهه‌تر از قرن قبلی بود و ما می‌­توانیم این­گونه از نویسندگی را در بخش­‌هایی از تاریخ وصاف عبدالله شیرازی که هشت سال بعد از وفات سعدی و در سال ۶۹۹ هجری قمری شروع به تألیف کرده، ببینیم.

سلیمانی در پایان تصریح کرد: کار مهمی که جناب سعدی انجام داده، این است که در تألیف گلستان یعنی ۶۵۶ هجری، هنجارشکنی کرده و برخلاف روال نثر نویسی دیگر نویسندگان قبل و بعد از خود، نثری را پدید می‌­آورد که نه تنها رنگ و بوی مبتذل نثر فنّی و مصنوع قرن هفتم و هشتم را ندارد، بلکه معیار‌های دوران گذشته زبان فارسی همچون ایجاز که مختص زبان­‌های پهلوی و ایران قبل از اسلام است، در خود دارد و از این طریق توانسته نقش قابل توجهی در جلوگیری از نابودی زبان فارسی ایفا کند.

منبع: ایسنا